Przewodnik turystyczny Miedzy Bzura a Nerem

Informacje ogólne • 

Zwarte kompleksy leśne będące pozostałością dawnej Puszczy Łódzkiej. Liczne rzeki i strumienie, stawy rybne i zbiorniki rekreacyjne. Zróżnicowana baza noclegowa, począwszy od hoteli, zajazdów i gościńców przy głównych drogach krajowych po ośrodki wypoczynkowe w tradycyjnych miejscowościach wypoczynku świątecznego. Gospodarstwa agroturystyczne zrzeszone w stowarzyszeniach agroturystycznych, a także ośrodki jazdy konnej. Stale rozbudowywana sieć szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych i jeździeckich) i wreszcie – dobry dojazd zarówno z Łodzi, jak i najodleglejszych zakątków Polski. To wszystko sprawia, że fragment historycznej Ziemi Łęczyckiej położony na pograniczu dorzeczy Bzury i Neru jest doskonałym miejscem dla uprawiania różnych form turystyki aktywnej przez osoby pragnące spędzić wolny czas w ciszy i spokoju, z dala od zgiełku wielkich miast i tradycyjnie zatłoczonych kurortów. Serdecznie zapraszamy Rada i Zarząd Lokalnej Grupy Działania Fundacji Rozwoju Gmin „PRYM”

 • Informacje ogólne  POŁOŻENIE i PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Powierzchnia LGD wynosi 708,25 km2, co stanowi 3,9% całkowitej powierzchni województwa łódzkiego. Obszar LGD zamieszkuje łącznie 35.324 mieszkańców (31.XII.2006). Najmniejszą pod względem powierzchni jest gmina Parzęczew (10.389 ha), największą gmina Zgierz (19.905 ha), która jednocześnie charakteryzuje się największą liczbą ludności (11.654 mieszkańców) i najwyższą gęstością zaludnienia (59 osób/km2). Z kolei najrzadziej zaludniona jest gmina Dalików (32 osoby/km2), posiadająca również najmniejszą liczbę mieszkańców - 3.682. Gminy Dalików i Wartkowice wchodzą w skład powiatu poddębickiego, gmina Łęczyca w skład powiatu łęczyckiego a gminy Parzęczew i Zgierz w skład powiatu zgierskiego. Obecny podział administracyjny (na powiaty) obowiązuje od 1 stycznia 1999 r. Obszar LGD obejmuje 161 sołectw: 42 w gminie Wartkowice, 40 w gminie Zgierz, 36 w gminie Łęczyca, 24 w gminie Parzęczew i 19 w gminie Dalików.

Autostrada A2 w rejonie Wartkowic

Austrostrada A2 w rejonie Zgierza

Pradolina Bzury i Neru w rejonie Błonia

Kanał Królewski w rejonie Błonia

 DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA Głównymi osiami komunikacyjnym obszaru LGD są drogi krajowe: nr 1 z Gdańska przez Łódź i Częstochowę do granicy państwowej w Cieszynie oraz nr 72 z Rawy Mazowieckiej przez Łódź do Konina. Przez teren LGD przebiega również autostrada A2 Poznań - Łódź (docelowo Świecko - Poznań - Łódź - Kukuryki), z trzema węzłami: „Piątek” (droga nr 702, Zgierz – Piątek - Kutno) „Emilia” (droga krajowa nr 1: Gdańsk – Łódź – Cieszyn) i „Wartkowice” (droga nr 703: Poddębice – Gostków – Łęczyca – Piątek – Łowicz). Przez teren LGD wiodą również 3 ważne trasy kolejowe. Dworce PKP w Zgierzu, Łęczycy oraz przystanki w Grotnikach, Jedliczu i Chociszewie leżą na uczęszczanej trasie z Łodzi do Kutna, natomiast w Glinniku i Smardzewie zatrzymują się pociągi jadące z Łodzi do Łowicza. Magistrala Śląsk – Porty, mająca duże znaczenie głównie w ruchu towarowym, wiedzie przez gminę Poddębice (przystanek Kłódno, 4 km na zachód od Wartkowic). Koleją na teren LGD można dotrzeć m.in. z Warszawy, Gdańska, Torunia Poznania, Wrocławia, Katowic i oczywiście ze stolicy województwa - Łodzi.  UKSZTAŁTOWANIE TERENU Na malowniczy, zróżnicowany krajobraz opisywanego obszaru duży wpływ mają przepływające tędy rzeki oraz zbiorniki wodne. Obszar LGD leży na pograniczu dorzeczy Wisły i Odry, w zlewniach dwóch rzek: górnej i środkowej Bzury oraz dolnego Neru. Rzeki te częściowo wykorzystują oś biegnącej równoleżnikowo wielkiej Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, powstałej w plejstocenie, w okresie cofania się lądolodu z terenów Polski. Wspomniana pradolina powstała w momencie gdy lądolód zajmując północną część współczesnej Polski tamował odpływ wód do Bałtyku. Płynące tędy wody Wisły i innych rzek, wyrzeźbiły szeroką dolinę o dość ostro zarysowanych brzegach i płaskim dnie, dziś wypełnionym pokładami torfu. Środkiem pradoliny wiedzie dziś nieużytkowany Kanał Królewski, łączący dorzecza Bzury i Warty. Północną i południową część obszaru urozmaicają ciągi pagórów moreny kutnowskiej i ozorkowskiej (mających również genezę plejstoceńską), natomiast zachodnią i wschodnią pokrywają równiny Kotliny Kolskiej (gmina Wartkowice) i Równiny Łowicko-Błoń-

Informacje ogólne •  skiej (gminy Łęczyca i Zgierz). Kotlina Kolska jest częścią Niziny Południowowielkopolskiej i stanowi naturalne rozszerzenie doliny Warty w miejscu zmiany jej biegu z południowego (południkowego) na zachodni (równoleżnikowy), u wylotu pradoliny Neru. W obrębie tej kotliny leżą m.in. Wartkowice, Gostków Stary, Tur, Bronów i Biernacice. Z kolei Równina Łowicko-Błońska stanowi południowo-zachodnią część Niziny Środkowomazowieckiej, położoną na południe od dolin Wisły i Bzury. Region ten ma charakter niewysokiej, morenowej równiny denudacyjnej rozciętej przez liczne dopływy Bzury, w tym Moszczenicę, Mrogę, Skierniewkę, Rawkę, Suchą, Pisię i Utratę, których doliny mają przeważnie przebieg południkowy. Występują tu urodzajne gleby pyłowe i czarnoziemy, będące podstawą rozwoju rolnictwa, w tym - w szczególności - sadownictwa i uprawy warzyw. W obrębie tej krainy geograficznej leżą północne części gmin Zgierz i Łęczyca. Południowe krańce gminy Zgierz leżą na Wzniesieniach Łódzkich, stanowiących północno-zachodnią część Wzniesień Południowomazowieckich. Na krajobraz regionu składa się falista wysoczyzna o wysokości znacznie przekraczającej 200 m n.p.m., zbudowana z glin morenowych i piasków fluwioglacjalnych, i opadająca wyraźnymi, silnie rozczłonkowanymi stopniami ku północy i południu. Przez Wzniesienia Łódzkie również biegnie dział wodny pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry, tutaj też bierze swój początek Bzura i większość jej prawych dopływów.  BOGACTWA NATURALNE Obszar LGD jest zasobny w kruszywa naturalne, plejstoceńskie gliny zwałowe i piaski fluwioglacjalne. W okolicach Rogóźna występują znaczne, dotąd niezagospodarowane złoża soli kamiennej szacowane na ok. 8,6 mld ton (11% zasobów krajowych). Tu też, na głębokości około 300 m odkryto podziemne jezioro wód solankowych sprzed 130 mln lat. Tutejsza woda jurajska ma temperaturę 30-36°C i wybitne właściwości lecznicze - w jednym litrze obecnych jest ponad 1000 mg związków. Z mikroelementów dominuje tu fluor, wapń, potas, magnez i sól kamienna (kłodawska). Z kolei około 600 m pod ziemią zlokalizowano ciepłe, reliktowe morze o temperaturze wody dochodzącej nawet do 80°C. Złoża wód termalnych występują zresztą w innych częściach tzw. Niecki Łódzkiej, która uznawana jest za najkorzystniejszy obszar dla pozyskiwania energii geotermalnej na Niżu Polskim. Liczne odwierty wykazały również występowanie w podłożu pokładów wegla brunatnego, o potencjalnych zasobach wielkości 550 milionów ton (4% zasobów krajowych). Z kolei wydobycie torfu z lokalnych złóż (głównie w dolinach rzecznych) ze względu na małą miąższość pokładów nie jest dziś już opłacalne. Ze względu na rolę torfu w bilansie wodnym i walory przyrodniczo-krajobrazowe torfowisk, te ostatnie należy traktować dziś przede wszystkim jako obiekty wymagające ochrony prawnej, nie zaś jako potencjalne źródło kopaliny. Na terenie LGD planowane jest prowadzenie poszukiwań ropy naftowej i gazu ziemnego.  HYDROGRAFIA Jak wspomniano wyżej teren LGD leży na pograniczu dorzeczy Wisły i Odry. Największą rzeką płynącą w kierunku Wisły jest Bzura mająca swe źródła na terenie Wzniesień Łódzkich. Bzura przepływa

Kotlina Kolska

Równina Łowicko - Błońska

Na krawędzi Wzniesień Łódzkich pod Szczawinem

Bzura pod Chociszewem

 • Informacje ogólne

Ner w sąsiedztwie Pełczysk

Mała elektrownia na Nerze

Stawy w Sarnowie

Zalew w Leźnicy Wielkiej

Zalew na rzece Lindzie w Grotnikach

przez teren gmin Parzęczew i Łęczyca. Na obszarze LGD długość tej rzeki wynosi 16,43 km, co stanowi 10,1% jej długości całkowitej. Z kolei Ner to największy, prawostronny dopływ Warty. Jego całkowita długość wynosi 134 km (11,3 km w LGD). Rzeka bierze swój początek w Wiśniowej Górze a na opisywanym terenie przepływa przez teren gminy Wartkowice. To właśnie most na tej rzece oddziela Wartkowice od Gostkowa Starego. Nowoczesne oczyszczalnie ścieków sprawiły że w ostatnich latach czystość obu, dawniej bardzo zanieczyszczonych rzek, uległa znacznej poprawie. Wbrew pozorom, to ani Bzura, ani też Ner nie są największymi rzekami na terenie LGD. Są nimi ich dopływy: Moszczenica (31,7 km na terenie LGD), Zian (28,8 km), Gnida (28,1 km) oraz Linda (17,3 km). Ewenementem hydrograficznym jest rzeka Ciosenka, a ściślej jej źródła zlokalizowane w Rosanowie. Mają one wydajność aż 52 litrów wody na sekundę i stałą temperaturę 9˚C. Są to największe tego typu źródła w centralnej Polsce - woda wypływająca z nich wystarczyłaby na zaspokojenie potrzeb 30-tysięcznego miasta. Malowniczym elementem krajobrazu są zbiorniki wodne - stawy rybne i oczka wodne o zróżnicowanej powierzchni. Największy kompleks tego typu tworzą 24 stawy rybne w Sarnowie o łącznej powierzchni około 180 ha (obecnie gospodarstwo rybackie). Dużym akwenem mającym znaczenie rekreacyjne jest zbiornik wodny w Leźnicy Wielkiej o powierzchni 14,5 ha, wchodzący w skład miejscowego Ośrodka Sportu i Rekreacji. Zalew w Grotnikach na rzece Lindzie ma wprawdzie 10 razy mniejszą powierzchnię (1,45 ha), ale i tutaj można uprawiać sporty wodne. Znaczne kompleksy stawów rybnych (od 3 do 10 ha) znajdują się w Glinniku, Kotowicach, Bądkowie, Woli Branickiej i Kowalewicach. Nad zbiornikiem w Parzęczewie (1,58 ha) znajduje się estrada, altana, a wokół wiodą ścieżki spacerowe. Woda wypełnia również wyrobiska potorfowe w Dzierżawach i Kikach oraz pożwirowe w Wilczkowicach Górnych. Każda z gmin zrzeszonych w LGD zamierza w przyszłości zbudować na swoim terenie sztuczne zbiorniki wodne, a największym przedsięwzięciem w tej mierze ma być zespół zbiorników „Tkaczewska Góra”, spiętrzający wody rzeki Bzury.  KLIMAT Warunki klimatyczne opisywanego obszaru są typowe dla terenów środkowej Polski. Tutejszy klimat ma charakter umiarkowany, przejściowy z wpływami klimatu kontynentalnego w lecie i oceanicznego zimą, choć częściej ulega oddziaływania mas powietrza płynących znad Atlantyku. W ciągu roku napływają tu również masy powietrza zwrotnikowego, polarnego i arktycznego – ich swobodny przepływ umożliwia bowiem nizinny charakter obszaru. Okres wegetacyjny trwa tu ok. 210 dni a średnia suma opadów jest zbliżona do średniej krajowej i wynosi 600-660 mm. Największą ilością opadów charakteryzuje się lipiec (ok. 100 mm), najmniejszą październik i listopad (ok. 30 mm). Średnia temperatura roczna przekracza nieco 8 stopni Celsjusza, przy przeciętnie najchłodniejszym styczniu (-3°) i najcieplejszym lipcu (+19°). Przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Rocznie notuje się tu około 150 dni pochmurnych (zachmurzenie powyżej 8 stopni) i 100 dni pogodnych z zachmurzeniem 0-2 stopni.

Informacje ogólne •   KOMPLEKSY LEŚNE Teren LGD należy do słabiej zalesionych obszarów kraju. Porównywalnie, przy średniej lesistości dla Polski 28,1%, tylko 16,2% (a więc blisko połowę mniej) obszarów LGD to kompleksy leśne. Zalesienie poszczególnych gmin jest bardzo zróżnicowane, w gminie Zgierz wynosi 29,1% i jest największe, natomiast w gminie Łęczyca jest wyjątkowo niskie (5,9%). Dominują lasy mieszane iglasto–liściaste, rozproszone są nasadzenia sosnowe, brzozowe, jaworowe, bukowe, lipowe, olchowe oraz dębowe. Największym kompleksem leśnym jest Las Grotnicko-Lućmierski o powierzchni ok. 2,5 tysiąca hektarów - inne, znacznie mniejsze połacie lasów porastają okolice Szczawina, Gieczna i Kotowic (gmina Zgierz), Radziborza (gmina Parzęczew), Bardzynina, Sarnowa i Kontrewersu (gmina Dalików), Zdunów i Leźnicy Małej (gmina Łęczyca) oraz Gostkowa Starego (gmina Wartkowice). Florę i faunę lasów poznać można dzięki edukacyjnym ścieżkom przyrodniczo-leśnym zlokalizowanym w Lesie Gostków (w pobliżu Gostkowa Starego) oraz w dolinie rzeki Lindy (w pobliżu Grotnik). Z uwagi na rozwój turystyki i rekreacji planowane jest zalesienie co najmniej 4.000 ha gruntów.  OCHRONA PRZYRODY Na terenie LGD jak dotąd utworzono 5 rezerwatów przyrody 4 leżące na terenie gminy Zgierz i 1 na terenie gminy Łęczyca.

Las Grotnicko – Lućmierski

Ścieżka dydaktyczna w Lesie „Gostków”

• Rezerwat słonoroślowy „Błonie” (gmina Łęczyca)

Ścisły rezerwat słonoroślowy „Błonie” leży w pobliżu wsi o tej samej nazwie. Został utworzony w 1977 r. a jego powierzchnia wynosi 20.74 ha. Rezerwat powstał w celu ochrony fragmentu silnie zasolonego torfowiska niskiego położonego w obrębie Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Stwierdzonego tu stanowiska roślinności halofilnej, w tym takich roślin jak: soliród zielny (Salicornia europaea) czy mlecznik nadmorski (Glaux maritima). Wysączająca się tu dawniej w pokłady torfu solanka stworzyła dogodne warunki do rozwoju nietypowej dla środkowej Polski roślinności solniskowej, słonolubnej. Jednak wskutek stałego zmniejszania zasolenia tego terenu (z powodu osuszania torfowisk), chroniona roślinność słonolubna wyginęła i rezerwat ten stracił rację istnienia. Stanowiska tej roślinności spotyka się za to poza rezerwatem, bliżej wsi Leszcze.

Dolina rzeki Lindy

• Rezerwat florystyczny „Ciosny” (gmina Zgierz)

Ten niewielki rezerwat o powierzchni zaledwie 2,4 ha (jeden z najmniejszych w województwie), utworzony w 1971 r. leży ok. 7 kilometrów na północ od Zgierza, na terenie wsi Rosanów. Chroni unikatowe, naturalne skupisko wyjątkowo okazałych jałowców w wieku do 160 lat rosnących na śródlądowych wydmach polodowcowych przedpola Wzniesień Łódzkich. Wspomniane skupisko jałowców rozwinęło się prawdopodobnie w połowie XIX stulecia, na istniejących tu mało urodzajnych glebach. Dziś rośnie tu około 8 tysięcy jałowców - obok siebie występują tu egzemplarze o pokroju kolumnowym osiągające wysokość do 5-6 metrów i grubość pnia przekraczającą 5 centymetrów oraz rozłożyste kępy, na które składają się pnie należące do jednego osobnika. W rezerwacie powstał swoisty mikroklimat, oddziaływujący korzystnie na organizm człowieka. Jałowce wydzielają bowiem do

Rezerwat słonoroślowy „Błonie”

Rezerwat jałowców „Ciosny”

 • Informacje ogólne atmosfery związki bakteriobójcze i specyficzne olejki aromatyczne (fitoaerozole) o ładunku ujemnym, kojące układ oddechowy i nerwowy człowieka. Rezerwat „Ciosny” jest niezwykle cennym obiektem przyrodniczym, naukowym i krajobrazowym, położonym wśród monotonnej zabudowy letniskowej Rosanowa.

• Rezerwat leśny „Dąbrowa Grotnicka” (gmina Zgierz)

Rezerwat jałowców „Ciosny”

Rezerwat „Dąbrowa Grotnicka”

Rezerwat „Dąbrowa Grotnicka”

Rezerwat „Grądy nad Lindą”

Rezerwat „Grądy nad Lindą”

W odróżnieniu od rezerwatu „Ciosny” rezerwat leśny „Dąbrowa Grotnicka” położony w północnej części Lasu Grotnickiego i utworzony w 1990 r. należy do największych rezerwatów w województwie łódzkim, zajmuje bowiem powierzchnię 100,5 ha. Przedmiotem ochrony jest tu unikatowy w skali regionu fragment dąbrowy świetlistej, w tym dębów osiągających wiek 100 lat, z ważnymi z punktu widzenia naukowego gatunkami flory ciepłolubnej. W zróżnicowanej szacie roślinnej występują przede wszystkim dęby mieszańce, szypułkowe i bezszypułkowe, graby, lipy, brzozy brodawkowate oraz sztucznie wprowadzone sosny. Bogate runo obfituje w takie gatunki jak: pięciornik biały, miodownik melisowaty, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity, bukwica zwyczajna czy dzwonecznik wonny. Ten ostatni ma tu jedno z nielicznych stanowisk w środkowej Polsce. Ogólnie na obszarze rezerwatu stwierdzono 270 gatunków roślin, w tym 44 gatunki drzew i krzewów. Badania naukowe dowiodły, że zbiorowiska dębów świetlistych mają silne działanie antyseptyczne i pobudzające, ale nie powodują niepożądanych zmian w układzie krwionośnym. Pod względem zdrowotnym są najcenniejszymi systemami roślinnymi w naszym kraju, posiadającymi jednak niezbyt dużą odporność na użytkowanie turystyczne. Rezerwat „Dąbrowa Grotnicka” nazwano imieniem profesora Jakuba Mowszowicza, w hołdzie uczonemu, który poświęcił się badaniom szaty roślinnej ziemi łódzkiej.

• Rezerwat leśny „Grądy nad Lindą” (gmina Zgierz)

Również w Lesie Grotnickim, w południowej części uroczyska Lućmierz, na południowy-wschód od Grotnik leży rezerwat „Grądy nad Lindą” utworzony w 1997 r. Jego powierzchnia wynosi 55,83 ha, a nazwę swą bierze od rzeki Lindy, która stanowi jego południową granicę. Zadaniem rezerwatu jest utrzymanie w niezmienionym stanie fragmentu źródłowego odcinka rzeki Lindy z rzeźbą o charakterze wyżynnym, jej dopływów i źródlisk, wraz z rosnącymi tu drzewostanami łęgowymi i grądowymi, o charakterze grądu niskiego i wysokiego. Ochronie podlega malownicza, głęboka dolina płynącej przez las i silnie meandrującej rzeki, o dużych walorach krajobrazowych i florystycznych. W obrębie rezerwatu znajduje się również kompleks źródeł i wysięków wody w obrębie tzw. basenu torfowiskowego, trzech nisz źródliskowych oraz śródleśnego stawu, z których wypływa strumień stanowiący dopływ rzeki Lindy. Strefę przylegającą bezpośrednio do wspomnianego basenu torfowiskowego porasta roślinność łęgu jesionowo - olszowego, z udziałem bluszczu, wawrzynka wilcze łyko czy storczyków. W bogatej florze rezerwatu na szczególną uwagę zasługuje stanowisko kokoryczki okółkowej - gatunku górskiego, największe na terenie regionu łódzkiego.

Informacje ogólne •  Tereny położone wyżej zajmują grądy. Na grąd niski składają się tu drzewostany dębowe liczące ponad 140 lat oraz graby, jawory, lipy, klony i świerki. Grąd wysoki zajmuje tu mniejsze powierzchnie (wierzchowiny polodowcowych pagórów), mając w swym składzie - oprócz dębów - również sosny kołnierzykowate, a z roślin niższych pięter - konwalie majowe, pszeńce gajowe i groszki czerniejące.

• Rezerwat „Grądy nad Moszczenicą” (gmina Zgierz) W zachodniej cześci gminy Zgierz, w północnej części kompleksu Lasu Szczawińskiego, w północnej części uroczyska Szczawin, nad rzeką Moszczenicą leży rezerwat „Grądy nad Moszczenicą”, utworzony w 1994 r. Jego powierzchnia wynosi 42,14 ha. Rezerwat „Grądy nad Moszczenicą” chroni bogatą szatę roślinną porastającą ciekawy geomorfologicznie teren, na który składają się m.in. głębokie wcięcie cieku, rynny erozyjne i skarpy. Północną granicę rezerwatu stanowi rzeka Moszczenica, do której z terenu rezerwatu spływają niewielkie cieki wodne. Ochronie na terenie rezerwatu podlegają zespoły wielogatunkowych lasów liściastych z licznymi gatunkami roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Osobliwością przyrodniczą jest bogate grądowe runo, którego wegetacja wykazuje wyraźny dualizm sezonowy. Wczesnowiosenne, kolorowe wawrzynki, przylaszczki, fiołki i zdrojówki, z chwilą ulistnienia drzew i zacienienia tego fragmentu lasu, ustępują miejsca roślinom letnim, takim jak melisa, paprocie i widłaki. W rezerwacie znajduje się kilka naturalnych stanowisk jodły, w pobliżu północnej granicy jej występowania, przy czym ostatnio obserwuje się coraz częstszą jej zdolność do odnawiania się (bór mieszany w południowej części rezerwatu).

Rezerwat „Grądy nad Moszczenicą”

Rezerwat „Grądy nad Moszczenicą”

• Pomniki przyrody

Na obszarze LGD ochronie podlegają również zabytkowe aleje, grupy i pojedyncze okazy drzew wyróżniające się wiekiem i rozmiarami. W gminie Parzęczew pomnikowe drzewa odnaleźć można przy murowanym kościele parafialnym p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Parzęczewie (2 lipy drobnolistne o obwodach 355 i 315 cm), w Pustkowej Górze (lipa drobnolistna; 225 cm), na cmentarzu parafialnym w Leźnicy Wielkiej (5 dębów szypułkowych o obwodach od 240 do 330 cm) oraz w Piaskowicach, w zaniedbanym dziś parku wiejskim (buk zwyczajny; 440 cm; dąb szypułkowy; 315 cm i klon jawor; 280 cm). Aleja grabów zwyczajnych, 3 jesiony wyniosłe (255-302 cm) oraz 8 lip drobnolistnych (215-400 cm) to ozdoby zabytkowego parku w Dalikowie będącego pozostałością dawnego majątku rodziny Wardęskich. Dąb szypułkowy o obwodzie 400 cm stoi również na skraju Dalikowa, przy drodze do wsi Gajówka. Największym skupiskiem pomnikowych drzew w tej gminie nie jest jednak Dalików, ale Sarnów, gdzie w miejscowym parku odnaleźć można okazałe dęby szypułkowe (9 sztuk; 250-500 cm), jesiony wyniosłe (3 okazy; 395-430 cm), 2 topole białe (365 i 300 cm) oraz klon zwyczajny (235 cm). Mimo takiego nagromadzenia pomnikowych drzew, to nie one są tu największą atrakcją florystyczną. Unikatem na skalę województwa jest bowiem stanowisko bluszczu pospolitego Hedera helix, którego wiek oceniany jest na co najmniej 150 lat.

Pomnikowa lipa drobnolistna w Parzęczewie

Dęby szypułkowe na cmentarzu w Leźnicy

Pomnikowy dąb w Dalikowie

 • Informacje ogólne

Stanowisko bluszczu w Gostkowie Starym

Modrzewie w parku w Gostkowie Starym

Kasztanowiec zwyczajny w Kęblinach

Liczne okazy pomnikowych drzew odnaleźć można również w gminie Wartkowice, w zabytkowych parkach w Bronowie, Biernacicach i Gostkowie Starym. W Bronowie, w parku obok dworku - Muzeum Oświatowego im. Marii Konopnickiej zobaczyć można altankę grabową, na którą składa się 6 okazów grabu zwyczajnego, a ponadto potężną topolę białą (661 cm), 2 jesiony wyniosłe (308 i 290 cm) i dąb szypułkowy (396 cm), Z kolei w Biernacicach, obok ruin tamtejszego dworu rosną 2 jesiony wyniosłe (o obwodzie 369 i 309 cm) oraz modrzew europejski (247 cm). Dużym skupiskiem pomnikowych okazów drzew jest park przy pałacu w Gostkowie Starym – odnaleźć tu można dwa okazałe modrzewie europejskie (295 i 195 cm), wiąz szypułkowy o obwodzie 453 cm, klon zwyczajny (272 cm), klon jawor (217 cm) oraz grab zwyczajny o obwodzie 204 cm. Występuje tu również bluszcz pospolity Hedera helix, jednak jego stanowisko nie jest już tak okazałe jak w Sarnowie. W pobliżu zespołu pałacowo-parkowego po obu stronach drogi do Poddębic rosną pomnikowe lipy, jesiony i wiązy (w sumie 32 okazy) składające się na zabytkową aleję i również wpisaną do rejestru pomników przyrody. Aleję 180-ciu lip drobnolistnych o obwodach od 150 do 285 cm odnaleźć można w Gawronach (gmina Łęczyca), przy lokalnej drodze prowadzącej do dawnego majątku. Lipa drobnolistna o rozdwojonym pniu i obwodach 325 i 265 cm rośnie również przy kościele w Topoli Królewskiej a wiąz szypułkowy o obwodzie 434 cm na cmentarzu parafialnym w Leźnicy Małej. Największym skupiskiem pomników przyrody jest gmina Zgierz. Zabytkowe drzewa rosną tu zarówno w parkach podworskich, jak również na prywatnych posesjach czy przy drogach wiejskich. Pomnikowe lipy odnajdziemy m.in w Białej (392 i 201 cm), Dzierżąznej (454 cm), Grotnikach (248 i 280 cm), Jeżewie (254 cm), Kęblinach-Moszczenicy (297 i 288 cm) i Ostrowie (245 cm). Dęby szypułkowe i bezszypułkowe rosną w Brachowicach (328 i 236 cm), Dąbrówce Strumiany (333, 320 301 cm), Dębniaku (5 okazów od 248 do 391 cm), Emilii (365 cm), Grotnikach (410 i 370 cm), w Jedliczu (316 cm), Kęblinach-Moszczenicy (364 cm), Lorenkach (535 cm), Lućmierzu (330 cm), Ostrowie (180 cm) i Władysławowie (392 cm). Z kolei kasztanowce zwyczajne podziwiać można w Białej (358, 250 i 220 cm), Kęblinach (450 cm) i Rosanowie (314 cm) a żywotniki zachodnie w Białej (140 cm) i Grotnikach (208 cm). Inne gatunki drzew (jeśli chodzi o te, które objęto statusem pomników przyrody) są reprezentowane przez nieliczne a czasem nawet pojedyncze okazy. Należą do nich klony zwyczajne rosnące w Jedliczu (316 cm) i Wołyniu (300 i 268 cm), modrzew europejski (200 cm) i jesion wyniosły w Kęblinach (210 cm), sosna pospolita o obwodzie 195 cm w Krzemieniu, wiąz (561 cm) w Moszczenicy czy buk zwyczajny w Smardzewie (344 i 332 cm). Wzdłuż drogi w Wypychowie rośnie natomiast okazała, wielogatunkowa aleja drzew, na którą składa się 31 lip drobnolistnych, 3 klony jesionolistne i 3 jesiony wyniosłe; a w Grotnikach przy ulicy Lipowej - aleja 182 lip drobnolistnych. Lipy drobnolistne odnaleźć można również w Dzierżąznej (454 cm), Grotnikach (280 i 248 cm) i Ostrowie (245 cm), a pomnikowy jesion wyniosły (316 cm) w Szczawinie Kościelnym.

Informacje ogólne • 

• Inne obszary chronione

W granicach LGD znajdują się ponadto 2 Obszary Chronionego Krajobrazu. Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 6.276 ha utworzono na terenie gmin Dalików (2.378 ha), Poddębice (2998 ha) i Lutomiersk. Jego północną granicę stanowi rzeka Bełdówka. Na jego terenie leży m.in. kompleks stawów w Sarnowie, zespół dworski w Sarnowie oraz osada Kontrewers z kompleksem działek rekreacyjnych i cmentarzem ewangelickoaugsburskim. Sokolnicki Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 19.794 ha obejmuje m.in. Las Grotnicko-Lućmierski, będący największym podłódzkim kompleksem leśnym. Na jego terenie leżą między innymi dwa wspominane wcześniej rezerwaty leśne „Dąbrowa Grotnicka” (100,5 ha) i „Grądy nad Lindą” (55,83 ha). Ten pierwszy stanowi również tzw. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk utworzony w ramach programu „Natura 2000” – ochronie podlegają tu 2 rodzaje siedlisk: świetlista dąbrowa subkontynentalna oraz grąd środkowoeuropejski. W stanie naturalnym zachował się tu płat lasu o charakterze świetlistej dąbrowy, jeden z największych w województwie łódzkim. Innym projektowanym obszarem SOOS jest Pradolina Bzury – Neru, częściowo leżąca w granicach LGD (gmina Łęczyca) i wykorzystywana we fragmentach przez współczesne nurty Bzury i Neru. Środkowy odcinek doliny pokrywają torfowiska niskie i przejściowe, zlokalizowane na – w dużej części już wyeksploatowanych – złożach torfu. Występują tu zarastające starorzecza, doły potorfowe, odtwarzają się naturalne lasy łęgowe, olsy oraz zespoły szuwarowe. Cały obszar jest terenem lęgowym ponad 100 gatunków ptaków. Na tym terenie leży rezerwat przyrody „Błonie”.  Z KART HISTORII Ziemia Łęczycka zawsze odgrywała ważną rolę w dziejach Polski. Była ośrodkiem państwa plemiennego, a w średniowieczu stolicą siedmiu prowincji. W 1261 r. stała się księstwem, następnie kasztelanią, powiatem, a po zjednoczeniu ziem polskich została województwem. W Łęczycy powstał jeden z najwcześniejszych i najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa w państwie Piastów. Tu właśnie, jeszcze przed końcem X wieku założono Opactwo N.M.P., a następnie w XII w. wybudowano okazałą archikolegiatę w Tumie, w której przez szereg stuleci odbywały się synody episkopatu polskiego. Na zamku łęczyckim podpisano szereg aktów o znaczeniu ogólnopaństwowym. Po okresie rozkwitu trwającym do połowy XVII w. nastąpił upadek gospodarczy i polityczny Ziemi Łęczyckiej spowodowany niszczącymi najazdami wojsk szwedzkich. Po utracie statusu województwa w 1793 r. (II Rozbiór Polski) Ziemia Łęczycka stała się powiatem. Mimo prób wydźwignięcia się z upadku gospodarczego i udziału ludności w zrywach powstańczych w okresie zaborów, nigdy nie odzyskała już swej dawnej świetności. Pierwsze wzmianki o Dalikowie pochodzą z 1391 roku, a odnaleźć je można w księgach sądowych łęczyckich. Ta dawna wieś szlachecka należała w XV i XVI wieku do rodu Sarnowskich herbu Jastrzębiec. Ostatnimi właścicielami tutejszych dóbr, do wybuchu II wojny światowej, była rodzina Wardęskich herbu Godziemba. Dnia 10 września 1863 r. pod Dalikowem miała miejsce jedna

Stawy w Sarnowie (Puczniewski O.Ch.K.)

Mieszkańcy stawów...

... w Sarnowie

Grodzisko i archikolegiata w Tumie

Zamek Królewski w Łęczycy

10 • Informacje ogólne

Głaz pamięci powstańców 1863 w Dalikowie

„Skarb Parzęczewski” - srebrne monety

„Skarb Parzęczewski” - ozdobne paciorki

Pozostałości wału grodziska w Krzepocinku

Relikty grodziska w Pełczyskach

z największych i najkrwawszych bitew powstania styczniowego na terenie dzisiejszej ziemi łódzkiej. Podczas bitwy poległo 53 powstańców, a większość zabudowań Dalikowa strawił pożar, w którym również zginęli mieszkańcy wioski. Wydarzenie to upamiętniał pomnik z 1937 r. zniszczony przez hitlerowców w 1940 r., a odbudowany w zmienionej formie w 2001 r. O Parzęczewie w swych kronikach wspomniał już Gall Anonim oraz biskup krakowski Wincenty, który opisuje Parzęczew podczas swego pobytu na Ziemi Łeczyckiej w 1180 r. Najważniejszym przywilejem jaki Parzęczew otrzymał na przestrzeni dziejów, był przywilej nadany przez króla Władysława Jagiełłę w dniu 7 kwietnia 1421 r., na mocy którego Parzęczew uzyskał prawa miejskie. Ważnym odkryciem potwierdzającym bogatą historię Parzęczewa, a i Ziemi Łęczyckiej, było odnalezienie w 2004 r. tzw. „Skarbu Parzęczewskiego” składającego się z ponad tysiąca srebrnych monet z XI/ XII wieku – srebrnych denarów krzyżowych pochodzących z różnych stron Europy: Węgier, Czech i Saksonii. Skarb znaleziony tutaj wiąże się z pewnością z dziejami łęczyckiej kasztelani i szlakiem handlowym, wiodącym właśnie przez Parzęczew, a jego bogactwo z ranga tej ziemi w piastowskiej Polsce. Teren gminy Wartkowice jest również obszarem o długiej historii osadniczej – osią dawnego osadnictwa była tu rzeka Ner a najstarszą udokumentowaną przez wzmianki historyczne miejscowością - Tur wymieniony już w 1136 r. w spisie posiadłości arcybiskupów gnieźnieńskich z 1136 r. Niegdyś znajdowało się tu targowisko z karczmami, wspomniane również w dokumencie sygnowanym przez księcia Przemysława II z 1280 r. Same Wartkowice to miejscowość o późnośredniowiecznym rodowodzie - najstarsze wzmianki wspominają o zniszczeniu wsi podczas najazdu krzyżackiego a w zapiskach z końca XIV stulecia znaleźć można nazwiska ówczesnych właścicieli, którymi byli Janko de Warthcouie oraz Jacek de Woyla. Świadectwem dawnego osadnictwa na terenie tej gminy mogą być również relikty dawnych grodów. W Krzepocinku w widłach rzek Nidy i Zianu, zachowały się pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska pierścieniowego, należącego do tzw. kultury prapolskiej, datowanego na XI-XIII stulecie, a przez miejscowych nazywanego „Okopami Szwedzkimi”. Średniowieczne grodziska stożkowate znajdują się w Pełczyskach i Pełczyskach Wólce, datowane są na XIV/XV. W obrębie grodziska w Pełczyskach-Wólce odkryto relikty drewnianych budynków, wzniesionych prawdopodobnie w połowie XIV wieku, a użytkowanych do wieku XV. Na terenie współczesnej gminy Zgierz odkryto wiele stanowisk archeologicznych z epoki paleolitu, neolitu, brązu, żelaza, a także z tzw. okresu wpływów rzymskich oraz średniowiecza. Do najciekawszych odkryć należą: cmentarzysko rzymskie w Białej, cmentarz kultury wschodniopomorskiej w Śladkowie, a także obozowiska myśliwskie z paleolitu. Do ważniejszych ośrodków dawnego osadnictwa należy Gieczno, które przez krótki czas (w XVI stuleciu) posiadało prawa miejskie. Jedną z najstarszych wsi, o bogatej historii jest również Szczawin. Sam Zgierz na kartach dokumentów pojawił się po raz pierwszy w 1231 r. jako własność królewska, prawa miejskie natomiast uzyskał przed 1318 r.

Informacje ogólne • 11  KULTURA I SZTUKA LUDOWA Przeszłość dziejowa, warunki naturalne oraz różnorodność przesłanek wierzeniowych obszaru Ziemi Łęczyckiej i jej mieszkańców wyraźnie wpłynęły na odrębność tutejszej kultury ludowej, której wyznacznikami są charakterystyczne elementy plastyki i folklor. Z etnograficznego punktu widzenia termin Ziemia Łęczycka oznacza obszar sięgający na północy po Kłodawę, Łanięta i Wojszyce, na wschodzie po Oczkowice, Głowno i Dmosin, na południowym wschodzie po Stryków, na południe po Zgierz, Konstantynów i Lutomiersk, na zachodzie obejmuje granice oparta o rzekę Ner od wsi Grodzisko do Kłodawy. Najstarszym rzemiosłem ludowym było tu stolarstwo, zajmujące się wyrobem mebli i sprzętów domowych. Należą do tej grupy m.in. bogato zdobione skrzynie posagowe i kuferki o wypukłym wieku, meble i sprzęty domowe odznaczające się prostotą i naturalnością. Inną typową dla tego obszaru dziedziną twórczości ludowej była i jest tkanina łęczycka, charakteryzująca się skromnością i prostotą ograniczoną do kilku stonowanych barw, wykonywana z samodzielnie przygotowanej, barwionej naturalnie przędzy. Z samodziałów i płócien szyto stroje łęczyckie, noszone dziś przez kapele i zespoły ludowe, takie jak: „Parzęczewiacy”, „Orlaneczki”, „Wesołe Kowalewiczanki” „Giecznianki” (piosenki i przyśpiewki ludowe z regionalnego śpiewnika), „Szczawiniacy” (zespół młodzieżowy; lokalne tance i przyśpiewki ludowe) czy „Dalikowiacy”. Tradycją było również zdobienie chat i domostw, w których można jeszcze odnaleźć jeszcze pracochłonne „pająki”, „pierzaki” oraz „plecione” i „dęte”. Prostotą, ale i kunsztem wykonania charakteryzuje się odradzające się kowalstwo artystyczne, plecionkarstwo i garncarstwo. Rzeźba ludowa to sztuka, która nigdy nie ulegała modom ani nowoczesności. Źródłem inspiracji dla rzeźbiarzy są legendy, baśnie i podania ludowe, a najczęściej przedstawianą postacią jest legendarny Diabeł Boruta z łęczyckiego zamku, gdzie zresztą eksponowana jest największa kolekcją jego rzeźb. Na trwałe w kalendarz wydarzeń wpisały się liczne imprezy o charakterze folklorystycznym. Należą do nich: “Święto Chleba”, “Pierzawka” (impreza odwołująca się do tradycji wspólnej pracy i spędzania czasu przy darciu pierza), “Wesele Staropolskie” (widowisko wyróżnione podczas Przeglądu Twórczości Ludowej), “Kiszenie kapusty” (inscenizacja na podstawie powieści “Chłopi”) Władysława St. Reymonta, pokazy twórczości artystycznej Kół Gospodyń Wiejskich, Regionalne Pokazy Potraw Ziemi Łęczyckiej liczne prezentacje tradycji wielkanocnych, bożonarodzeniowych i świętojańskich czy obrzędy związane z Nocą Kupały. W jednostkach Ochotniczych Straży Pożarnych (m.in. w Szczawinie) działają orkiestry dęte. Na terenie LGD organizowane są również liczne cykliczne imprezy kulturalne i sportowe takie jak gminne Dożynki, Święta Ludowe, Dni Parzęczewa, Dzień Dziecka, Dzień Kobiet, Dzień Strażaka, turnieje Kół Gospodyń Wiejskich, gminne zawody strażackie, sztafetowe biegi przełajowe, rajdy szlakami Miejsc Pamięci narodowej, zawody konne, międzygminne zawody wędkarskie, biegi z okazji święta patrona myśliwych św. Huberta czy kuligi.

Izba chłopska w Muzeum w Lęczycy

Muzeum w Łeczycy

Kolekcja diabłów w Muzeum w Łęczycy

Dożynki gminne w Wartkowicach

Konkurs jeździecki na Rancho Natura Plus

12 • Informacje ogólne

Gęsina do wina

Jadło Boruty

Chleb Mamusi

Regionalny Pokaz Potraw Ziemi Łęczyckiej

Regionalny Pokaz Potraw Ziemi Łęczyckiej

 Tradycje kulinarne ziemi łęczyckiej Dawniej na Ziemi Łęczyckiej jadano proste, niewyszukane potrawy, zależnie od zamożności gospodarzy – na śniadania najczęściej barszcz ze słoniną i chleb z masłem, na obiad ziemniaki, kluski, kaszę, groch i polewkę. W poszczególnych porach roku dochodziły: latem – zsiadłe mleko i maślanka, jesienią zaś grzyby, kapusta, dynia, gruszki i śliwki. Latem gotowano zupy owocowe lub warzywne, zimą do przyrządzenia obiadu wykorzystywano: śledzie, suszone owoce, grzyby, kapustę kiszoną, kwas buraczany lub kapuściany. Na wieczerzę podawano chleb albo kaszę jaglaną z mlekiem lub maślanką. Posiłki niedzielne różniły się niekiedy od codziennych. Na śniadania i kolacje podawano herbatę, kawę mleczną, jajecznicę lub twaróg. Na obiad: kopytka, pierogi, prażuchę, kluski drożdżowe, rzadziej: rosół z kluskami lub z grochem, kaszę jęczmienną lub gryczaną. Okazją do spożywania bardziej kalorycznych posiłków były doroczne święta i uroczystości rodzinne. W wigilię Bożego Narodzenia jedzono tylko śniadanie (barszcz, ziemniaki, chleb) i wieczerzę (5, 7 lub 9 potraw – zwykle pierogów, zacierek lub rwanek, racuchów, kaszy, kapusty z grochem, grzybów, śledzi i kompotu. W Boże Narodzenie nie wolno było gotować potraw – podawano więc tzw. „odgrzewanki”: na śniadanie chleb z barszczem, na obiad kapustę z grochem, rosół wołowy z kluskami, grochem lub kaszą, na kolację chleb lub racuchy z herbatą albo kompotem. Dzień później na obiad podawano mięso, często kapuśniak lub kluski a na kolację racuchy lub placek z kawą zabielaną. Wielkanoc poprzedzał Wielki Post – jadano 1 lub 2 skromne posiłki w ciągu dnia, najczęściej: zupę chrzanową, kapłona z suszonego chleba, kartoflankę, kluski na wodzie, ziemniaki z barszczem lub śledziem. Jajka na pisanki gotowano w barwnikach naturalnych i kunsztownie zdobiono. „Święconkę” zdobiono barankiem z masła bądź cukru, gałązkami barwinka lub borówki. Wielkanocne baby – w tym najsłynniejsze, obficie lukrowane „parzone szlachciańskie” z marmoladą – oraz mazurki to do dziś chluba kuchni łęczyckiej. W Wielkim Tygodniu zabijano wieprza, robiono wędliny, masło, sery, pieczono chleb i placki, tzw. „kołoce”. Na świąteczne śniadane jadano żur z jajem lub zupę chrzanową na maślance, serwatce lub kwaśnym mleku z dużą ilością jaj. Na obiad zwykle składały się: kluski z barszczem lub rosołem, odgrzewana kapusta z grochem i krupnik na kiełbasie, a na kolację - placek, chleb, kiełbasa oraz mięso. Pito wódkę zaprawioną miodem i ziołami – dziurawcem, hyzopem lub miętą. Pożywienie weselne zdecydowanie różniło się od świątecznego. Posiłki serwowano kilka razy – podczas rozplecin, przed oczepinami czy zbieraniem na czepek gości częstowano plackiem, chlebem, serem, kaszanką, kawą i wódką. Wśród potraw weselnych wyjątkowe znaczenie posiadał kołacz – dzielony przez starostę pośród wszystkich gości oraz groch, z miską którego tańczono w intencji urodzaju i pomyślności młodej pary. Dziś poszukiwaniem korzeni tradycji kulinarnych Ziemi Łęczyckiej i odtwarzaniem ich oryginalnym elementów zajmuje się Stowarzyszenie Kobiet Ziemi Łęczyckiej – organizator dorocznych Pokazów Potraw Regionalnych Ziemi Łęczyckiej. Podczas ostatniego, ósmego już Pokazu (styczeń 2008) prezentowano tradycyjne „kluchy pampuchy”. Stowarzyszenie nie ogranicza się tylko do

Informacje ogólne • 13 przedsięwzięć związanych z tradycją ludową. Działa również na rzecz zrównania szans rozwoju, kształcenia, zdobywania wiedzy i pracy dla kobiet mieszkających na obszarach wiejskich, integracji środowisk wiejskich i miejskich, kultywowania tradycji ludowych, promocji regionu oraz Ziemi Łęczyckiej na imprezach kulturalnooświatowych, wystawienniczych i targowych, pobudzania przedsiębiorczości, inicjowania działań charytatywnych na rzecz ubogich i niepełnosprawnych, profilaktyki zdrowotnej oraz krzewienia zainteresowań proekologicznych.  WARTO ZOBACZYĆ

Aleja dworska w Sarnowie

• Gmina Dalików

Na atrakcyjność turystyczną gminy Dalików składają się przede wszystkim znaczne połacie lasów dziewicza przyroda, stawy rybne w miejscowości Sarnów oraz możliwość nabycia działek rekreacyjnych. Część obszaru gminy obejmuje Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu. Do cennych zabytków w gminie Dalików należą: modrzewiowy kościół p.w. Ścięcia św. Jana Chrzciciela z przełomu XVII i XVIII w. stojący po dzień dzisiejszy w Budzynku oraz murowany, późnogotycki kościół św. Floriana z pocz. XVI stulecia w Domaniewie, ufundowany przez chorążego łęczyckiego Stanisława Zalewskiego, ze śladami przebudów w czasach renesansu i baroku oraz neogotycki kościół p.w. Św. Mateusza w Dalikowie (1908–13). Do ciekawych miejsc na terenie gminy Dalików należy również XIX-wieczny park podworski Wardęskich w Dalikowie, utrzymany w stylu angielskim, z piękną aleją grabowo-jesionową i szpalerem lip drobnolistnych, neobarokowa kaplica grobowa tego rodu na cmentarzu parafialnym, a także pamiątki bitwy pod Dalikowem stoczonej podczas powstania styczniowego 1863 r., w tym mogiły powstańców i mieszkańców wioski. Dużą atrakcją turystyczną jest również prywatna galeria Aleksego Matczaka w Idzikowicach, mieszcząca się w budynku wzniesionym własnoręcznie przez artystę z kamienia polnego. W galerii zobaczyć można bogatą kolekcję obrazów, rzeźb i grafik autorstwa A. Matczaka związanych z historią Dalikowa i okolic.

Galeria A. Matczaka w Idzikowicach

Kościół w Leźnicy Małej

• Gmina Łęczyca

Do największych atrakcji turystycznych gminy Łęczyca należą z pewnością zabytkowe drewniane świątynie. Kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Leźnicy Małej został wzniesiony w 1784 r. przez dziedzica wsi Andrzeja Mniszkowskiego. We wnętrzu uwagę zwracają: manierystyczny ołtarz główny z 2. poł. XVII w. oraz wczesnobarokowe rzeźby pochodzące z archikolegiaty w Tumie. Jeszcze starszą świątynią jest kościół pw. św. Bartłomieja w Topoli Królewskiej, zbudowany w roku 1711, z fundacji tutejszego proboszcza i kantora łęczyckiego, ks. Wojciecha Kamińskiego, z barokowym ołtarzem głównym (ok. 1700 r.) i dwoma rokokowymi ołtarzami bocznymi. Na miejscowym cmentarzu odnaleźć można kościółek cmentarny p.w. św. Rocha wzniesiony w 1845 r. ufundowany przez rodzinę Chrzanowskich z Zawad a także kaplicę grobową rodziny Kłobskich herbu Pomian. Z kolei w Siedlcu zwraca uwagę zespół dworsko-folwarczny na który składają się m.in. eklektyczny dwór wzniesiony w 1880 r, przez Łukasza Boettichera, otoczony parkiem w stylu angielskim oraz zabytkowy spichlerz i młyn zbożowy. Interesujące dworki, można również obejrzeć w Błoniu, Błoniu Topoli i Prądzewie.

Wiatrak - koźlak w Zawadzie

Wnętrze kościoła parafialnego w Parzęczewie

14 • Informacje ogólne W Błoniu i Siedlcu warto również zobaczyć miejscowe murowane kościoły parafialne p.w. Najświętszego Serca Jezusowego i p.w. św. Marcina a w Zawadzie jeden z nielicznych już na tym terenie zachowanych drewnianych wiatraków. Sporą atrakcją przyrodniczą jest aleja 180-ciu lip drobnolistnych (o obwodach od 150 do 285 cm) w Gawronach.

• Gmina Parzęczew

Kościół św. Rocha w Parzęczewie

Młyn nad Bzurą w Chociszewie

W drodze na Górę Marii

Współczesna gmina Parzęczew ma rolniczy charakter. Szczególnie atrakcyjna pod względem turystycznym jest jej południowowschodnia część sąsiadująca z kompleksem Lasu Grotnickiego. W samym Parzęczewie warto zobaczyć miejscowy, murowany kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia N.M.P. wzniesiony w latach 1802-04 z inicjatywy Franciszka i Ignacego Stokowskich. Szczególną uwagę przykuwa tu unikatowe, monumentalne malowidło ścienne Golgota, drewniany ołtarz oraz oryginalna ambona w kształcie łodzi. Z kolei na cmentarzu rzymskokatolickim stoi drewniany kościół cmentarny p.w. św. Rocha z 1. poł. XVII w., z ciekawym wyposażeniem wnętrza, w tym rzeźbami i obrazami. Z innych ciekawych obiektów w stolicy gminy warto zwrócić uwagę na relikty bliżej nieokreślonej fortalicji (ok. poł. XV w. – XVII w.), zabytkowe drewniane domy przy ul. Kątnej oraz murowany młyn motorowy z XX w. (obecnie nieczynny). W Leźnicy Wielkiej uwagę zwraca drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła wzniesiony w początkach XVIII w. odnawiany w 1882 r. i 1910-22, a na pobliskim cmentarzu parafialnym - kaplica rodziny Prądzyńskich. Warto również wybrać się do Chociszewa i zobaczyć jeden z nielicznych zachowanych w okolicy młynów wodnych, niegdyś wykorzystujący wody rzeki Bzury, obejrzeć zapomniane cmentarze ewangelickie w Pustkowej Górze, Tkaczewskiej Górze, Mariampolu czy Wytrzyszczkach a także zobaczyć panoramę gminy ze szczytu Góry Marii, zwanej też Górą Bibianowską. Obiektem szczególnie popularnym wśród turystów jest zalew w Leźnicy Wielkiej, położony w sąsiedztwie lasu i wchodzący w skład miejscowego Ośrodka Sportu i Rekreacji. W obrębie ośrodka znajduje się m.in. kąpielisko strzeżone z plażą, wypożyczalnia sprzętu wodnego, pole namiotowe oraz boisko do siatkówki. W Pustkowej Górze funkcjonuje Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun”, który prowadzi naukę jazdy konnej oraz organizuje przejażdżki bryczką po okolicy. Z kolei w Chrząstowie Wielkim funkcjonuje gospodarstwo agroturystyczne.

• Gmina Wartkowice

Pałac w Gostkowie Starym

Muzeum Oświatowe w Bronowie

Do najciekawszych zabytków oraz miejsc wartych zwiedzenia na terenie gminy Wartkowice należą kościół św. Piotra i Pawła w Turze - drewniana świątynia wzniesiona w 1754 r. z cennym wyposażeniem wnętrza, w tym barokowymi ołtarzami z XVIII stulecia. Na szczególną uwagę zasługuje zespół pałacowo-parkowy Gostkowie Starym, na który składają się: pałac wzniesiony w 1802 r. (obecnie siedziba Urzędu Gminy) oraz zabytkowy park o powierzchni 3,90 ha z licznymi drzewami-pomnikami przyrody i stanowiskiem bluszczu Hedera helix. W położonych na zachodnim skraju Biernacicach warto zobaczyć malownicze ruiny dworu, otoczone zabytkowym parkiem o powierzchni 5,10 ha. Wart zwiedzenia jest również zespół dworsko-parkowy w Bronowie, w skład którego wchodzi XIX-wieczny dworek w któ-

Informacje ogólne • 15 rym niegdyś mieszkała Maria Konopnicka.W dworku tym mieści się Muzeum Oświatowe im. Marii Konopnickiej. Przy okazji pobytu na terenie gminy Wartkowice warto również zobaczyć stare zagrody młyńskie w Wilkowicach i Wólce, z drewnianymi młynami, niegdyś wykorzystującymi wody rzeki Ner, relikty średniowiecznych grodzisk w Pełczyskach i Krzepocinku, pozostałości parku w Nerze a także wybrać się do Lasu „Gostków”, by dzięki urządzonej tu ścieżce edukacyjnej dowiedzieć się więcej o zagadnieniach związanych z lasem i gospodarką leśną.

• Gmina Zgierz

Do najciekawszych obiektów zabytkowych na terenie gminy Zgierz należy drewniany kościół w Białej p.w. śś. Piotra i Pawła wzniesiony w 1778 r. Obok kościoła znajduje się mogiła trzech nieznanych powstańców 1863 r. a także tablica odsłonięta w dniu 11 listopada 1928 r. z okazji X-lecia odzyskania niepodległości, z kolei na cmentarzu parafialnym uwagę zwraca kwatera żołnierzy 28. i 31. Pułku Strzelców Kaniowskich poległych 7 i 8 września 1939 roku w bohaterskich walkach z Niemcami pod wsią Kębliny. W Szkole Podstawowej znajduje się Izba Pamięci Narodowej. Inny drewniany kościół znajduje się w Giecznie. Tutejsza świątynia p.w. Wszystkich Świętych i św. Jakuba wzniesiona w 1717 r. posiada bardzo bogate wyposażenie, w tym 5 barokowych ołtarzy. Na szczególną uwagę zasługuje zespół dworsko– parkowy w Kęblinach (obecnie siedziba ośrodka „MONAR”) z dworem wzniesionym ok. 1840 ? i otaczającym go parkiem krajobrazowym. Przed dworem stoi pomnikowy, ponad 200-letni kasztanowiec o obwodzie 450 cm. Inny dwór – w Dzierżąznej – wzniesiony już XX w. mieści Gminny Ośrodek Kultury. W granicach gminy Zgierz znajdują się liczne nekropolie świadczące z jednej strony o dawnej wielokulturowości tego obszaru, jak również przypominające o tragicznej historii obu wojen światowych i walkach toczonych na tym terenie. Warto odwiedzić Grotniki – znaną miejscowość letniskową położoną w centrum największego kompleksu leśnego w tej części województwa łódzkiego zwanego Lasem Grotnickim. Znajdują się tu liczne ośrodki wypoczynkowe, Terenowy Ośrodek Edukacji Ekologicznej oraz kąpielisko na rzece Lindzie, wzdłuż której wiedzie leśna ścieżka edukacyjna „Dolina Rzeki Lindy”. Działające na terenie gminy Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemi Zgierskie skupia kilkanaście gospodarstw agroturystycznych z terenu gminy i okolic. Zapewniają one tanie noclegi z domowym wyżywieniem oraz liczne atrakcje, w tym m.in. możliwość wędkowania, grzybobrania, przejażdżki bryczką, zwiedzanie starej kuźni, młyna, tradycyjnej piekarni, fermy strusi a nawet zajęcia edukacyjne dla młodzieży szkolnej. Przez gminę wiodą znakowane szlaki turystyczne, zarówno, piesze, rowerowe jak i konne. Płyną tu liczne rzeczki i strumienie, w tym m.in.: Czarniawka, Dzierżązna, Ciosenka, Linda i Moszczenica. Atrakcją turystyczna gminy są również liczne stawy. Uroczyska leśne, drzewostany o naturalnej strukturze i zróżnicowanej florze, wiekowe drzewa i liczne pomniki przyrody zadecydowały o tym, że dużą część gminy objął Sokolnicki Obszar Chronionego Krajobrazu, obejmujący między innymi kompleks Lasu Grotnicko-Lućmierskiego – pamiątkę niegdyś rozległej Puszczy Łódzkiej.

Drewniany kościół w Giecznie

Dwór (obecnie ośrodek MONAR) w Kęblinach

Ośrodek „Słoneczna Polana w Grotnikach”

Biesiada agroturystyczna „Pod Akacjami”

Żródła rzeki Ciosenki

16 • Warto zobaczyć

Warto zobaczyć

Murowany dwór w Bądkowie

 BĄDKÓW (gmina Zgierz) Dwór w Bądkowie powstał ok. 1914 roku dla Wacława Kołaczkowskiego. W ewidencji zabytków wymieniany jest również jako właściciel Hieronim Ekiert. Przed I wojną światową dwór przeszedł w ręce Skarbu Państwa a obecnie jest własnością prywatną. Jest to obiekt murowany, z dwoma portykami w obu elewacjach, o dość skromnych detalach architektonicznych. W pobliżu dworu znajduje się dawna, murowana krochmalnia – obecnie młyn, z 1926 r. oraz zabudowania gospodarcze, w tym murowana obora z ok. 1940 r. Otaczający park jest dość mocno przetrzebiony i nie zachował się jego dawny układ kompozycyjny.

•

Okolice Bądkowa

Drewniany kościół w Białej

Wnętrze kościoła w Białej

Obelisk przy kościele w Białej

Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 BIAŁA (gmina Zgierz) Osada założona prawdopodobnie na przełomie XV i XVI stulecia – najstarsza wzmianka historyczna o niej pochodzi z 1512 r. - jest dziś jedną z największych wsi w tej części województwa łódzkiego. W XVIII w. była własnością Wilkanowskich. Pochodzący z XVIII wieku, drewniany kościół śś. Piotra i Pawła w Białej jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków w okolicy. Został wzniesiony w 1778 r. z fundacji ówczesnego właściciela wsi, sędziego łowickiego Wilkanowskiego, na miejscu poprzedniej (pierwotnej) świątyni w tej wiosce. Kościół powiększano i odnawiano w 1938 roku i w latach 1945-46. Usytuowany na naturalnym wzniesieniu w centrum wsi góruje nad zabudowaniami. Świątynia zbudowana została zgodnie ze staropolską tradycją ciesielską, według której dawniej budowano dworki, chaty i stodoły. Jest to budynek konstrukcji zrębowej, oszalowany i kryty gontem. Na uwagę zasługuje widoczna z daleka rzeźba Chrystusa umieszczona na ciemnym tle fasady, a we wnętrzu XVIII-wieczne barokowe wyposażenie. Na tyłach świątyni znajduje się mogiła trzech nieznanych powstańców styczniowych 1863 r. a także tablica pamiątkowa odsłonięta w dniu 11 listopada 1928 r., w 10. rocznicę odzyskania niepodległości. W pobliżu kościoła, przy drodze do wsi Szczawin znajduje się cmentarz rzymskokatolicki, a w jego obrębie kwatera wojenna z września 1939 roku. Spoczywają w niej żołnierze 28. i 31. Pułku Strzelców Kaniowskich polegli 7 i 8 września 1939 roku w bohaterskich walkach z Niemcami pod wsią Kębliny. Kwatera składa się z pomnika i 10 krzyży z wojskowymi orłami, po 5 po obu stronach pomnika. Tuż przy grobie znajduje się tablica informacyjna z opisem bitwy i informacjami o poległych. Z kolei dawna nekropolia ewangelicka w Białej położona jest w lesie, kilkaset metrów za miejscowością jadąc w stronę Szczawina. Zachowały się tu dwa ceglane, otynkowane filary bramy oraz kilkanaście zdewastowanych nagrobków - najstarsze z przełomu XIX i XX w., najmłodszy z 1949 r. W obrębie cmentarza rośnie pomnikowy kasztanowiec zwyczajny o obwodzie 358 cm. Pomnikowe drzewa odnaleźć można w Białej również na posesji p. Kalinowskiego (dwie lipy o obwo-

Warto zobaczyć • 17 dach 392 i 201 cm) oraz dwa inne kasztanowce (250, 220 cm). Chroniony żywotnik zachodni o obwodzie 140 cm w pierśnicy rośnie przy ul. Łąkowej 7. W bialskiej Szkole Podstawowej znajduje się Izba Pamięci Narodowej. Przechowywane są tu pamiątki, jakie zachowały się po obozie dla dzieci w Dzierżąznej. W Białej znajduje się również znana piekarnia chleba „Naturex” słynąca z chleba wiejskiego na zakwasie, pieczonego w piecu ceglanym opalanym drewnem, bez użycia jakichkolwiek konserwantów i środków chemicznych. Produkty zakładu dostępne są w sklepach ze zdrową żywnością (m.in. w Łodzi) oraz w sklepach w Białej. „Naturex” był wielokrotnie wyróżniany na konkursach ogólnopolskich. W Białej mieszka również pani Genowefa Gębicka zajmująca się rękodziełem artystycznym, w tym w szczególności papieroplastyką.

• • • •

Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła w Białej ul. Kościelna 30, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 717 84 89 Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu. ul. Spacerowa 2, 95-100 Zgierz tel. / fax. 0 – 42 / 716 59 94. e-mail: [email protected] Izba Pamięci Narodowej Szkoła Podstawowa, ul. Kościelna 4, 95-001 Biała tel. 0 – 42 / 717 84 13, e-mail:[email protected] Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99 Piekarnia chleba „Naturex” PPHU ul. Spacerowa 8, 95-001 Biała tel. 0 – 42 / 717 80 22 tel. kom. 0 - 602 748 594

 BIERNACICE (gmina Wartkowice) Dwór w Biernacicach wzniesiono w XIX wieku dla ówczesnych właścicieli majątku - Dzierzbickich. Do naszych czasów z całego założenia dworsko-parkowego przetrwały ruiny piętrowego dworu z pozostałością okazałego frontonu, murowany spichlerz oraz park ze stawami. Dwór zachował w całości obwód murów zewnętrznych, pozbawiony jest jednak zadaszenia oraz okien i w znacznej części porośnięty roślinnością, co niewątpliwie dodaje mu uroku. Obecnie obiekt znajduje się w rękach prywatnych.  BŁONIE (gmina Łęczyca) Kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Błoniu zbudowany został w latach 1913-16 według projektu znanego architekta Józefa Piusa Dziekońskiego. Jest to świątynia murowana, orientowana, jednonawowa. W nawie, prezbiterium i absydach transeptu znajduje się sklepienie gwiaździste, zaś nad chórem i kruchtą – kolebkowe. Od strony zachodniej do korpusu przylega wieża. Konsekracja świątyni miała miejsce w 1923 r. We wnętrzu oprócz częściowo zachowanego starszego wyposażenia odnaleźć można dwie tablice pamiątkowe poświęcone: „Śp. ks. Mieczysławowi Rzadkowskiemu, proboszczowi parafii Błonie, który zamordowany został w Dachau 12 VIII 1942. Błonie 1990 r.” i „Śp. ks. Prałatowi Ferdynandowi Jacobiemu, budowniczemu kościoła w Błoniu, który zginął w Dachau 25 VII 1941 r. Błonie 1987 r.”.

Izba Pamięci Narodowej w Białej

Kwatera wojenna na cmentarzu w Białej

Chleb z piekarni „Naturex”

Ruiny dworu w Biernacicach

Kościół parafialny w Błoniu

18 • Warto zobaczyć

• •

Dwór w Błoniu

 BŁONIE-TOPOLA (gmina Łęczyca) Dwór w Błoniu-Topoli wzniesiony został w połowie XIX wieku dla Wilhelma Orsettiego. Jest to obiekt murowany, na planie prostokąta, z gankiem od strony podjazu, kryty dachem naczółkowym. W Błoniu zachował się również wzniesiony około połowy XIX w. budynek folwarczny, który niegdyś był również własnością Wilhelma Orsettiego. Jest to budowla parterowa z mieszkalnym poddaszem, wzniesiona na planie prostokąta z gankiem wspartym na dwóch kolumnach od podjazdu i tarasem od tyłu. Wnętrze dwutraktowe z sienią na osi. Budynek wchodzi obecnie w skład Rolniczego Zakładu Doświadczalnego, działającego już od kilkudziesięciu lat.

•

Budynek folwarczny w Błoniu - Topoli

Dworek - Muzeum w Bronowie

Pomnik pamięci Marii Konopnickiej

PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

 BRONÓW (gmina Wartkowice) Bronów pojawia się w XVII wieku jako własność rodu Konopnickich. W 1862 roku po ślubie zamieszkała tu Maria Konopnicka, tu też przyszło na świat jej sześcioro dzieci. Po bankructwie i sprzedaży majątku (1872) poetka przeniosła się do Gusina, gdzie zamieszkała dzierżawiąc tamtejszy majątek. Dworek w Gusinie opuściła 4 lata później, wyprowadzając się do Warszawy. Dwór w Bronowie, od czasu kiedy opuściła go Konopnicka należał do dziedzica Biernacic - Artura Dzierżbickiego. Wtedy też rozebrano drewniany dwór i na jego miejscu stanął obiekt murowany, który możemy oglądać do dziś. Po drugiej wojnie światowej istniała tu szkoła. Zaczątki muzeum pojawiły się już w latach 60., kiedy to w ganku utworzono kącik pamiątek Marii Konopnickiej, wmurowano pamiątkową tablicę a także nadano szkole imię poetki. Stan dworu w Bronowie z roku na rok pogarszał się. Dzięki inicjatywie członków Towarzystwa im. Marii Konopnickiej w 1980 roku rozpoczął się generalny remont obiektu. Pierwsze zajęcia szkolne wznowiono po remoncie w roku szkolnym 1984/85, a w 1986 r. utworzono tu izbę Marii Konopnickiej. W dniu 1 września 1995 w dworku rozpoczeło działalność Muzeum Oświatowe im. Marii Konopnickiej, założone przez sieradzką filię Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Łodzi. Dziś w bronowskim muzeum prezentowane są stare dokumenty, fotografie, rękopisy i książki poetki, jak również meble i sprzęty. W jednym z pomieszczeń oglądać można stare podręczniki, zeszyty i pomoce szkolne. Organizowane są tu wystawy czasowe związane z życiem i twórczością Marii Konopnickiej, często wystawiane są prace dzieci. Dwór otacza park, gdzie znajdziemy liczne pomniki przyrody - jesiony wyniosłe, graby, dąb i topolę. Przy dworze znajduje się pomnik Marii Konopnickiej, odsłonięty w 90. rocznicę śmierci poetki (2000 r).

•

Muzeum Oświatowe w Bronowie

Parafia p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Błoniu Błonie 5, 99-400 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 17 23 PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

Muzeum Oświatowe im. Marii Konopnickiej (Filia Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Sieradzu) 99-220 Bronów 6 tel. 0 – 43 / 678 59 29

Warto zobaczyć • 19  BUDZYNEK (gmina Dalików) Modrzewiowy kościół p.w. Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Budzynku wzniesiono w latach 1710-11 za sprawą starosty łęczyckiego Stefana Szołdreckiego, dziedzica wsi Budzynek. W latach 1711-73 był kościołem misyjnym oo. Jezuitów. Po kasacie zakonu, świątynię obsługiwali kapelani z zakonów Dominikanów i Bernardynów. Natomiast od 1773 do 1926 roku był kościołem filialnym parafii w Leźnicy Wielkiej. Parafia Ścięcia Świętego Jana Chrzciciela i Świętej Trójcy w Budzynku została erygowana w 1926 r. przez ordynariusza łódzkiego bpa Wincentego Tymienieckiego, wówczas też wybudowano murowaną plebanię. Jest to budowla drewniana, konstrukcji zrębowej, nawa na planie kwadratu, prezbiterium na planie ośmioboku otwarte jednym bokiem do nawy. Przy prezbiterium od północy zakrystia, od południa przy nawie nowsza kruchta. W fasadzie nadwieszony występ chóru muzycznego wsparty na dwóch słupach i na rysiach ścian bocznych. Drzwi i okna w starych obramieniach, w prezbiterium od wschodu okno okrągłe, od południa bliźnie z rzeźbioną kolumienką. Całość kryje wspólny dach, trójspadowy, gontowy z okapem. Stropy płaskie. Belka tęczowa z napisem: wiek XVIII o fundacji P. B. Scholowskiego z 1148. Wnętrze świątyni pokryte białym tynkiem. We wnętrzu w stylu baroku i rokoka zachowały się: barokowy ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVII wiek) i św. Józefa (XVIII wiek), dwa feretrony ludowe z obrazami Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Anny Samotrzeć (XIX wiek) oraz Matki Boskiej Karmiącej (XVIII/XIX wiek), gotyckie rzeźby z I połowy XVI wieku oraz obrazy: Uczta Herodiany, Ścięcie św. Jana Chrzciciela i św. Erazma (z XVIII wieku), św. Antoni. Po lewej stronie na ścianie malowidło z klęczącym pielgrzymem pod krzyżem w pejzażu z literami: A G P T (XVII wiek).

•

Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela i św. Trójcy w Budzynku Budzynek 21, 99-205 Dalików tel. 0 - 43 / 678 07 07

Modrzewiowy kościół w Budzynku

Wnętrze świątyni w Budzynku

Oryginalny detal z budzyńskiej świątyni

 CIOSNY (gmina Zgierz) Młyny w Ciosnach istniały nieprzerwanie od XVI wieku. Obecny murowany młyn wodny, pochodzi z 1. połowy XX w. Jego otoczenie, w tym stawy z udostępnionym łowiskiem, zostało przystosowane dla celów agroturystycznych. Właściciel młyna i łowiska, pan Kubiak udostępnia wędzarnię ryb, organizuje ogniska i zaprasza na grzybobrania. W pobliżu znajduje się tartak. Tuż obok młyna przebiega Agroturystyczny Szlak Rowerowy.

• • •

Gospodarstwo agroturystyczne - Młyn wodny - Stanisław Kubiak Ciosny 29, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 55 98 Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemi Zgierskiej. Prezes: Zbigniew Hauke, Dzierżązna 38, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 717 84 87, tel. kom. 0 - 501 331 212 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 DALIKÓW (gmina Dalików) Najstarsze wzmianki o Dalikowie pochodzą z 1391 roku - odnaleźć je można w księgach sądowych łęczyckich. Ta dawna wieś szlachecka należała w XV i XVI wieku do rodu Sarnowskich herbu Jastrzębiec. Ostatnimi właścicielami tutejszych dóbr, aż

Młyn wodny w Ciosnach

Wnętrze młyna w Ciosnach

20 • Warto zobaczyć

Kościół parafialny w Dalikowie

Kaplica cmentarna w Dalikowie

Wnętrze kaplicy cmentarnej w Dalikowie

do wybuchu II wojny światowej, była rodzina Wardęskich herbu Godziemba. „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich” z 1880 roku tak opisuje Dalików (pisownia oryginalna): „(…) wieś i kol., pow. Łęczycki, gm. i par. Dalików. Posiada kościół drewniany, 1848 odn., i drugi św. Rocha przy cmentarzu. R. 1828 było tu 15 dm. i 200 mk., Obecnie liczy wieś D. 12 dm. a folw. 10 dm. Par. D. dek. Łęczyckiego, dawniej zgierskiego. Liczy 2160 dusz. Dobra D., Własność Wardęskich, składają się z folw. D. i Lubocha, tudzież wsi: D., Dąbrowa Górna, Lubocha i Władysławów. […] Nabyte w r.1859 za rs 43,200. (…)” Najbardziej znanym wydarzeniem historycznym związanym z Dalikowem była bitwa z okresu powstania styczniowego. Miała ona miejsce w połowie drogi między Dalikowem a Gajówką (na wschód od Dalikowa). W dniu 10 września 1863 r. doszło do nieoczekiwanego spotkania powstańczych oddziałów Sokołowskiego, kpt. Stanisława Szumlańskiego i mjr. Roberta Skowrońskiego z dowodzoną przez gen. Krasnokuckiego grupą wojsk rosyjskich. Siły rosyjskie składały się z 3500 żołnierzy piechoty, 2 szwadrony dragonów i 67 Czerkiesów. Stanisław Zieliński w swojej pracy „Bitwy i potyczki 1863–1864”, wydanej w Rapperswilu w roku 1913 tak opisał to wydarzenie: „Bój, otwarty silnym ogniem tyralierskim z obu stron, świetne z początku zapowiadał rozwiązanie. Moskale za­jęli pozycję w lesie i pod lasem. Oddziały powstańcze stały w polu przy wsi i długi czas opierały się jeździe nieprzyjacielskiej. Dowództwo nominalne miał Skowroński, jazdę prowadził rotmistrz Magnuski, najczynniejszy był kapitan Szumlański. Gdy flankierzy pomyślnie odpierali natarcia Kozaków liniowych, których wielu zostało na placu za wsią, z boku pozycji powstańczej ukazała się piechota rosyjska. Polacy zmie­nili front, i za wsią wywiązała się krwawa kilkugodzinna potyczka, w której żołnierze polscy dobrze walczyli. Lecz wczesne odstąpienie ma­jora Skowronskiego ze swoim oddziałem zmusiło i Szumlańskiego do od­wrotu z wyczerpanym od znużenia żołnierzem. Odwrót zrazu odby­wał się w porządku, w końcu wobec naporu piechoty i jazdy nieprzy­jacielskiej zmienił się w rozsypkę. Straty w zabitych i rannych wynio­sły przeszło 100, w czym 7 oficerów poległych i pewna liczba wziętych do niewoli. Broni nie stracono, prócz przy rannych. Część rozbitej piechoty zdołał Szumlański zebrać, a oddawszy 100 strzelców majorowi Oxińskiemu, z resztą połączył się z pułkownikiem Matuszewiczem. Jazdę z polecenia Skowronskiego zebrał Sokołowski. Rząd Narodowy, przypisując winę klęski Skowrońskiemu, odebrał mu dowództwo zdając je Liittichowi”. W wyniku potyczki pod Dalikowem wieś została spalona, wielu mieszkańców spłonęło, wśród nich proboszcz - ks. Walenty Kasperski. Prochy kilkudziesięciu powstańców zostały pochowane we wspólnej mogile na miejscowym cmentarzu. Tam również spoczywają spaleni mieszkańcy Dalikowa. Warto w tym miejscu dodać, że członkowie rodziny Wardęskich – Władysław Wardęski (1837-1919) i jego siostra Walentyna Józefa Julia (zm. 1928 r.) – wzięli aktywny udział w powstaniu. Pamięć poległych powstańców uczczono w dniu 24 października 1937 r., odsłonięciem pomnika z napisem: „Bohaterom walk o wolność - Ziemia Łęczycka - 1937”. Wysoka kolumna w górnej części zdobiona była stylizowanymi orłami i wyrytą datą „1863”. Pomnik ten prze-

Warto zobaczyć • 21 trwał w Dalikowie zaledwie 3 lata - został bowiem zniszczony przez Niemców w 1940 r. Współczesny obelisk w formie głazu na postumencie odsłonięto na centralnym placu w Dalikowie we wrześniu 2001 r. Na głazie tablica z napisem „Bohaterom Powstania Styczniowego poległym za wolność Ojczyzny dn. 10.09.1863 w bitwie pod Dalikowem * Wrzesień 2001 * Społeczeństwo gminy Dalików”. Parafia dalikowska została erygowana pomiędzy 1422 a 1436 rokiem przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Wojciecha herbu Jastrzębiec. Obecny kościół rzymskokatolicki p.w. św. Mateusza to neogotycka świątynia zbudowana z czerwonej cegły w latach 1908-13 wg projektu warszawskiego architekta Apoloniusza Nieniewskiego. Trójnawowy kościół w formie krzyża, konsekrowany został 21 sierpnia 1921 r. przez biskupa Wincentego Tymienieckiego. Ciekawostką jest fakt, iż była to pierwsza konsekracja świątyni w nowopowstałej (rok wcześniej) diecezji łódzkiej. Rzymskokatolicka nekropolia parafialna w Dalikowie ulokowana jest na krańcach wsi, przy drodze do Gajówki. Centralnym jej elementem jest neogotycka, kaplica cmentarna p.w. św. Rocha (obraz patrona w ołtarzu) wzniesiona w 1867 r.. Jest to budowla na planie prostokąta z przylegającym prezbiterium, przykryta dachem dwuspadowym, nad prezbiterium wielobocznym. Nad drzwiami data 1867; w jednej ze ścian bocznych wmurowana tablica z napisem „Grób rodziny Wardęskich” (właściciele tutejszego majątku). Oryginalnego charakteru nadaje kaplicy „wyrastająca” z nad prezbiterium sześcioboczna wieżyczka. Będąc na dalikowskim cmentarzu warto zwrócić uwagę na kilka nagrobków: rodziny Machnikowskich, Marcina Jaszczaka (z 1896 r., najstarsza zachowana inskrypcja), Antoniego Cyrulińskiego z płaskorzeźbą przedstawiającą popiersie zmarłego oraz współczesną w swej formie (lastryko) mogiłę zbiorową powstańców styczniowych. Zabytkowy park rozciągający się za kościołem jest pozostałością tutejszego zespołu dworsko-parkowego. Po dworze zniszczonym w latach 70-tych. XX w. dziś nie ma już śladu. Sam park, założony w połowie XIX wieku przez ówczesnych właścicieli majątku Dalików – Wardęskich, zaprojektowano w stylu naturalistycznym - miał naśladować angielski park krajobrazowy. Dziś niewiele pozostało już z jego świetności, na uwagę zasługują jednak zabytkowa aleja grabów zwyczajnych oraz liczne zabytkowe drzewa (jesiony wyniosłe i lipy drobnolistne) chronione jako pomniki przyrody. Do 1945 r. tereny gminy Dalików zamieszkiwała liczna grupa potomków kolonistów niemieckich. Od okolicznych mieszkańców odróżniał ich nie tylko język, ale także wyznanie. Byli to protestanci konfesji luterańskiej (ewangelicko-augsburskiej). Dziś trudno jest stwierdzić na ile zasymilowali się oni z polskim sąsiadami, a w jakim stopniu zachowali swoją narodową odrębność. Język inskrypcji cmentarnych (niemal wyłącznie niemiecki) może jednak świadczyć o silnym przywiązaniu do tradycji przodków. Jedynymi śladami, w krajobrazie kulturowym gminy Dalików, jakie pozostały po tej grupie są zachowane – niestety w tragicznym stanie – liczne cmentarze luterańskie. Odnaleźć je można w następujących miejscowościach: Kontrewers, Huta Bardzyńska, Wilków, Wilczyca, Dąbrówka Górna, Marcinów i Krzemieniew. W Marcinowie zachowały się jeszcze resztki drewnianego wiatraka.

Kaplica cmentarna w Dalikowie

Mogiła Powstańców 1863 r. w Dalikowie

Park podworski Wardęskich w Dalikowie

Zabytkowa aleja w parku w Dalikowie

Pomnik pamięci Powstańców 1863 r.

22 • Warto zobaczyć

•

•

Krajobraz okolic Dalikowa

Cmentarz w Dąbrówce Górnej

Cmentarz w Dąbrówce Górnej

Kapliczka przydrożna k. Domaniewa

Późnogotycki kościół w Domaniewie

Urząd Gminy Dalików Plac Powstańców 1, 99-205 Dalików tel. 0 - 43 / 678 01 23, fax: 0 - 43 / 678 01 83 e-mail: [email protected] www.dalikow.bipst.pl Parafia św. Mateusza Ewangelisty w Dalikowie Plac Powstańców 5, 99-205 Dalików tel. 0 - 43 / 678 01 20

 DĄBRÓWKA GÓRNA (gmina Dalików) Dawny cmentarz ewangelicko-augsburski w Dąbrówce Górnej położony jest kilkadziesiąt metrów od drogi biegnącej przez wieś, po jej lewej stronie jadąc w kierunku Gajówki. Widoczny jest w krajobrazie jako duża „wyspa” drzew liściastych pośród pól. Z nekropoli służącej niegdyś niemieckim kolonistom pozostało kilkanaście, zachowanych w różnym stanie, nagrobków zarówno z piaskowca jak i lastryko. Najmłodszy z nich pochodzi z 1941 roku, najstarszy z 1895. Wszystkie czytelne do dziś inskrypcje wykonane zostały w języku niemieckim. Szczególną uwagę warto zwrócić na piękne napisy wykonane tzw. gotykiem jakie znaleźć można na nagrobkach sprzed 1918 roku. Dwa nagrobki otoczone są (jeden w całości, drugi w części) żeliwnym płotkiem. Na jednym z nagrobków zachował się w dobrym stanie medalion (rzadko spotykany na wiejskich cmentarzach ewangelickich) ze zdjęciem młodej kobiety. Bardzo ciekawy jest również nagrobny, drewniany krzyż z 1916 roku (skrótowa inskrypcja wyryta w pionowej belce krzyża), który otoczony był niegdyś niskim, drewnianym płotkiem (fragment można odnaleźć w innej części cmentarza). W centrum dawnej niewielkiej nekropoli stoi duży, drewniany krzyż z wyrytą datą 1923. Na cmentarzu w Dąbrówce Górnej zachowała się także nieczynna dziś studnia (chyba najrzadziej spotykany element na zdewastowanych, wiejskich cmentarzach luterańskich w województwie).  DOMANIEW (gmina Dalików) Parafię w Domaniewie erygował w XIV w. arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki. Już wówczas istniał tu drewniany kościół p.w. św. Jadwigi. Obecny, późnogotycki kościół rzymskokatolicki p.w. św. Floriana, wzniesiony w miejscu pierwotnej świątyni, ufundował w początkach XVI w. chorąży łęczycki Stanisław Zalewski z żoną Jadwigą. Jest to budowla orientowana, murowana z cegły o regularnym układzie polskim. Jednonawowa z węższym prezbiterium zamkniętym węższą półkolistą apsydą i czworoboczną wieżą od zachodu. Od północy przy prezbiterium zakrystia, przy nawie kruchta. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami, nad apsydą o dekoracji sgraffitowej, ornament okuciowy, rozmieszczony w pasach naśladujących układ żeber sklepienia późnogotyckiego; w polach kartusze herbowe Korab i Dołęga z pocz. XVII w. W nawie strop z desek, filary przyścienne ścięte. Zakrystia i pomieszczenia w wieży na parterze i na pierwszej kondygnacji sklepione kolebkowo z lunetami, ostatnie sklepienie z późnorenesansową dekoracją stiukową w typie tzw. lubelsko-kaliskim z początków XVII wieku. W północnej ścianie prezbiterium otwór sakramentarium we wczesnobarokowym obramieniu.

Warto zobaczyć • 23 Chór muzyczny drewniany. Z zewnątrz kościoła oszkarpowanie. Okna ostrołukowe. Pod okapem dachu, wokół kościoła oraz nad kondygnacjami wieży fryzy z cegieł ułożonych na kant. Wschodni szczyt nawy podzielony jest tynkowanymi blendami. Świątynię nakrywa dach dwuspadowy, nad zakrystią i kruchtą pulpitowy. Drzwi z blach żelaznych o renesansowej dekoracji zamka i uchwytu. Wystrój wnętrza utrzymany jest w stylu barokowym. Ołtarz główny późnobarokowy (2. poł. XVIII w.) z herbem Korab i Jelita, z rzeźbami świętych i obrazami Matki Boskiej Częstochowskiej w sukience (przełom XVII i XVIII w.) oraz św. Józefa (pocz. XIX w). Ołtarze boczne z początku XIX wieku, w jednym obraz św. Jadwigi z połowy XIX w. Warto zwrócić uwagę na barokową ambonę, rokokowe organy, wczesnorenesansową chrzcielnicę, krucyfiks i krzyże procesyjne oraz tablicę nagrobną J. Kossobudzkiego. Obok kościoła stoi murowana dzwonnica zbudowana z czerwonej cegły, na planie kwadratu, nakryta czterospadowym dachem. Cały teren kościelny otacza mur, w którym wyróżnia się brama zwieńczona figurami świetych Floriana i Jadwigi Śląskiej. W drodze z kościoła na cmentarz warto rzucić okiem na stylowy budynek dawnej szkoły pochodzący z lat dwudziestych XX w. Sam cmentarz rzymskokatolicki w Domaniewie ulokowany jest na północnym skraju wsi, przy drodze do Domaniewka. Na nekropolię prowadzi imponująca wielkością brama w kształcie zwężającego się schodkowo łuku, na czubku, którego stoi duża rzeźba trąbiącego anioła. Do ciekawych nagrobków można zaliczyć grób tutejszego proboszcza Jakuba Jabłońskiego zmarłego w 1896 r., nagrobek małżeństwa Dąbrowskich (1912 i 1915) ozdobiony płaskorzeźbami o charakterze kwiatowym i współczesny w swej formie grób Franciszka Pieprzyka, żołnierza Armii Poznań (Podolska Brygada Kawalerii) poległego we wrześniu 1939 r. w nieodległym Domaniewku. W Domaniewie mieszka pani Irena Pokora, której pasją jest haft płaski cieniowany. Jej prace (serwety, obrusy, torebki a nawet krawaty) prezentowane były na licznych wystawach i zdobywały nagrody.

•

Parafia św. Floriana w Domaniewie Domaniew 35, 99-205 Dalików tel. 0 - 43 / 678 02 25

 DZIERŻAWY (gmina Wartkowice) Tutejszy kościół parafialny p.w. Serca Pana Jezusa to murowana świątynia wzniesiona w latach 1954-58 za sprawą ks. kanonika Franciszka Jabłońskiego, więźnia obozu hitlerowskiego w Dachau. Fakt ten upamiętnia wmurowana w wejściu do kościoła pamiątkowa tablica, ufundowana przez parafian. Parafia w Dzierżawach została erygowana w 1958 r. Wcześniej wieś należała do parafii w Świnicach Warckich. Kościół konsekrowano w dniu 25 maja 1988 r. Świątynię budowaną w czasach stalinowskich wzniesiono z oryginalnego budulca, jakim był margiel kredowy wydobyty w kamieniołomach we wsi Rożniatów koło Dąbia nad Nerem, i ciosany na wzór cegły. Za fundament posłużyły polne kamienie związane cementem. Dwunawowa budowla jest kryta drewnianym wielospadowym dachem, pobitym blachą. Nad węższą nawą boczną znajduje się chór muzyczny.

Dzwonnica kościelna w Domaniewie

Cmentarz parafialny w Domaniewie

Kościół parafialny w Dzierżawach

24 • Warto zobaczyć Plac kościelny otoczony jest parkanem. Przy głównym wejściu do świątyni stoją pomniki poświęcone dwóm wielkim Polakom: papieżowi Janowi Pawłowi II oraz kardynałowi Stefanowi Wyszyńskiemu, Prymasowi Tysiąclecia.

•

Dwór (obecnie GOK) w Dzierżąznej

Zabytkowy park w Dzierżąznej

Staw w Dzierżąznej

Cmentarz ewangelicki w Dzierżąznej

 DZIERŻĄZNA (gmina Zgierz) Nazwa miejscowości znana była już od 1387 r. W źródłach z tego czasu spotykana jest jako „Dzerzoszna” lub „Dzyerzasna”. Pod koniec XIX wieku w Dzierżąznej znajdował się dwór modrzewiowy wzniesiony tu w połowie XVIII wieku za czasów Augusta III Sasa. Dwór otoczony był ogrodem urządzonym częściowo w stylu francuskim, a częściowo w angielskim. Pod koniec XIX wieku majątek często zmieniał właściciela, a już na początku XX wieku cała posiadłość została rozparcelowana. Działki znalazły nowych właścicieli. Modrzewiowy dwór wówczas już nie istniał. Na historycznych mapach tego miejsca widać, że nad stawem stał młyn z zabudowaniami gospodarczymi. W 1924 roku w Dzierżąznej wzniesiono nowy dworek i na nowo skomponowano park. Pod względem architektonicznym obecna budowla jest XX-wiecznym przykładem tzw. stylu dworkowego o cechach baroku i klasycyzmu. Kryta jest dachem mansardowym z lukarnami. W elewacji frontowej znajduje się czterokolumnowy portyk, a nad nim szczyt nawiązujący do baroku. W pierwszych dniach II wojny światowej w posiadłości zamieszkał volksdeutsch Alfred Krinke. W 1942 roku część posiadłości przejęła policja bezpieczeństwa w Łodzi. W dniu 7 grudnia 1942 roku na polecenie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy utworzono w Dzierżąznej filię Obozu dla Małoletnich przy ul. Przemysłowej w Łodzi. Obecnie w dworku mieści się Gminny Ośrodek Kultury i podległy mu administracyjnie Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Gminy Zgierz z zapleczem konferencyjnym i pokojami hotelowymi (20 miejsc). W skład ośrodka wchodzi również kompleks domków letniskowych (80 miejsc). W sąsiedztwie dworu znajduje się obelisk, poświęcony pamięci ofiar filii obozu dla dzieci z ul. Przemysłowej w Łodzi. Cmentarz wojenny z I wojny światowej położony jest ok. 300 metrów na południe od szosy Biała-Dzierżązna. Założony został w 1915 roku dla żołnierzy niemieckich. Ma nietypowy kształt trójkąta. Zachowały się na nim kwatery z betonowymi tablicami żołnierzy poległych w 1914 roku. Odwiedzając Dzierżązną warto również odwiedzić gospodarstwo agroturystyczne „Pod Akacjami” pana Zbigniewa Hauke (Dzierżązna Parcela 38). Dla turystów została tu przygotowana ekspozycja dawnego sprzętu gospodarstwa wiejskiego i pojazdów konnych. W Dzierżąznej znajduje się również stara kuźnia, w której poza ekspozycją dawnych narzędzi kowalskich możemy wziąć udział w pokazie kucia podkowy.

• •

Kolekcja pana Zbigniewa Hauke

Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Dzierżawach Dzierżawy 1, 99-220 Wartkowice tel: 0 – 43 / 678 55 36

Gminny Ośrodek Kultury Dzierżązna 4, 95-001 Biała tel. 0 – 42 / 717 84 66, fax 0 - 42 / 717 80 18 Stara Kuźnia Dzierżązna, 95-001 Biała

Warto zobaczyć • 25

• •

tel. 0 - 42 / 717 84 87, tel. kom. 0 - 501 331 212 Zwiedzanie możliwe po ustaleniu terminu w Stowarzyszeniu Agroturystycznym Ziemi Zgierskiej. Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemi Zgierskiej. Prezes: Zbigniew Hauke, Dzierżązna 38, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 717 84 87, tel. kom. 0 - 502 331 212 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 GIECZNO (gmina Zgierz) Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1350 r. W 1543 r. Gieczno uzyskało prawa miejskie, jednak bardzo szybko je utraciło. Tutejszy drewniany kościół Wszystkich Świętych i św. Jakuba wystawił w 1717 r. Jan Pokrzywnicki, dziekan łęczycki i gnieźnieński. Ta XVIII-wieczna świątynia, jako jedna z niewielu w środkowej Polsce może poszczycić się bardzo bogatym wyposażeniem. We wnętrzu podziwiać można 5 barokowych ołtarzy. Na uwagę zasługuje ołtarz główny pochodzący z 1720 roku, w którym umieszczone są obrazy na zasuwach. Pierwszy z nich przedstawia Matkę Boską w metalowej sukience trzymającą na lewym ramieniu Jezusa, drugi - Chrystusa adorowanego przez dostojników kościelnych i tłum świętych. W kaplicy obok kościoła znajduje się słynący łaskami obraz św. Stanisława Kostki ofiarowany przez właściciela Gieczna Zendriona Maszkowskiego, który przywiózł go aż z Rzymu!!! Obok świątyni stoi drewniana dzwonnica o konstrukcji zrębowej współczesna kościołowi, kryta gontem. Miejscowy cmentarz rzymskokatolicki, założony ok. 1800 r. leży przy drodze Łódź - Piątek. Na cmentarzu, otoczonym ceglanym murem z przełomu XIX/XX w. odnaleźć można XIX-wieczne nagrobki. Najstarszy z nich to stella z 1871 roku upamiętniająca miejsce pochówku Aspazji Kołaczkowskiej. Stoi tu również pomnik poświęcony żołnierzom polskim poległym w 1939 roku oraz samotna mogiła z drewnianym krzyżem, pozostałość kwatery żołnierskiej z czasów I wojny światowej.

• •

Bryczka z kolekcji pana Z. Hauke

Kościół parafialny w Giecznie

Dzwonnica kościelna w Giecznie

Parafia Wszystkich Świętych i św. Jakuba w Giecznie ul. Główna 6, Gieczno, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 717 83 20 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 GLINNIK (gmina Zgierz) Cmentarz ewangelicki w Glinniku położony jest na południowo-zachodnim skraju wsi, w odległości ok. 70 m od szosy do wsi Smoleńsk. Otoczony jest murem kamiennym z bramą z pierwszej połowy XIX wieku. Założony został ok. 1850 roku. Podlega parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zgierzu o czym informuje stosowna tablica na bramie nekropolii. Zachowało się na nim, w różnym stanie, kilkadziesiąt nagrobków. Najstarszy pochodzi z 1890 roku, najmłodszy zaś z 1957 r. Szczególnie piękne są te pochodzące z końca XIX i początków XX wieku, rzeźbione z piaskowca, pokryte misternymi inskrypcjami w tzw. stylu gotyckim. Inskrypcje w języku niemieckim na grobach powstałych do 1945 roku (jeden wyjątek) i polskim na grobach od 1945 roku. Na cmentarzu stoi duży drewniany krzyż.

Kapliczka przydrożna w Giecznie

Cmentarz ewangelicki w Glinniku

26 • Warto zobaczyć

• •

Fragment nagrobka z cmentarza w Glinniku

Pałac w Gostkowie Starym

Pałac w Gostkowie od strony parku

Klatka schodowa pałacu w Gostkowie Starym

Wnętrza pałacu w Gostkowie Starym

Parafii Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu ul. Spacerows 2, 95-100 Zgierz tel. / fax. 0 – 42 / 716 59 94 e-mail: [email protected] Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 GOSTKÓW STARY (gmina Wartkowice) Pomimo iż stolicą gminy są Wartkowice, siedziba władz znajduje się w Gostkowie Starym, a Urząd Gminy mieści się w tutejszym pałacu, będącym dominantą okazałego zespołu pałacowo-parkowo-gospodarczego. Pałac w Gostkowie Starym został wniesiony w 1802 r., według projektu Hilarego Szpilowskiego, wybitnego architekta klasycyzmu, który projektował m.in. pałac w Walewicach. Ówczesnymi właścicielami majątku i inicjatorami budowy pałacu byli Grudzińscy, natomiast ostatnim właścicielem Skrzyński. W czasie II wojny światowej pałac znajdował się w rękach niemieckich. Obiekt został zdewastowany w roku 1945 i pierwszych miesiącach powojennych (wtedy m.in. zamalowane zostały unikalne freski). W 1947 roku umieszczono tu Stację Unasienniania Zwierząt, pod kierownictwem Antoniego Pawendy, dzięki któremu pałac udało się zabezpieczyć przed popadnięciem w ruinę a także doprowadzić do obecnego stanu. Dzięki pracom profesora Dąbrowskiego odmalowano także freski znajdujące się we wnętrzach pałacu. Ostatecznie prace remontowe ukończono w 1989 roku i użytkownikiem pałacu stał się Urząd Gminy Wartkowice. Wspomniana dekoracja malarska we wnętrzach to klasyczna polichromia pochodząca z lat 1809-12, wykonana w technice temperowej przez nieznanego malarza. Pokrywa ściany i sufity w większości pomieszczeń pałacu. Przedstawia romantyczne pejzaże, amorki w chmurach, medaliony z wyobrażeniami czterech pór roku a także głowę bogini Demeter - patronki rolników oraz siedzącego na Olimpie Zeusa. Wolne miejsca uzupełniają girlandy i groteski. Ozdobą wnętrz są drewniane posadzki. Cięte w poprzek ogromne dębowe bale ułożono we wzory gwiazd, kwadratów i sześciokątów. Także schody wykonano z bierwion dębowych. Pałacowe pokoje i salony stroją klasyczne piece, na piętrze umieszczono zbudowane w tym samym stylu kominki. Pałac otacza park krajobrazowy, gdzie znajdują się liczne okazy drzew pomnikowych, w tym dwa okazałe modrzewie europejskie, wiąz szypułkowy, klon zwyczajny i grab zwyczajny oraz okazałe stanowisko bluszczu pospolitego Hedera helix. W pobliżu pałacu, przy głównym skrzyżowaniu dróg stoi pomnik upamiętniający walki Legionów Piłsudskiego z armią carską. W 1914 r. w rejonie Gostkowa miały miejsce walki 2. batalionu 1. Pułku Strzelców Legionów, odkomenderowanych przez Józefa Piłsudskiego w dniu 12 października 1914 r. do 7. Dywizji Kawalerii Austriackiej. Batalion polski pod dowództwem mjr. Mieczysława Norwida-Neugebauera (od 1 czerwca 1919 r. - generała Wojska Polskiego ) w dniach 29-30 października 1914 r. stoczył w rejonie Gostkowa i Poddębic zacięty bój z kawalerią rosyjską, dowodzoną przez gen. Nowikowa. Oddział polski podążył w kierunku Warty i przeprawił się przez rzekę w rejonie Glinna. W dniu 24 października 1937 r., z udziałem gen. NorwidaNeugebauera, miało miejsce odsłonięcie w centrum wsi pomni-

Warto zobaczyć • 27 ka upamiętniającego te wydarzenia w postaci potężnego głazu z wyrytym orłem i napisem objaśniającym. Niemcy i komuniści zacierali te napisy. W 1989 r. pomnikowi przywrócono pierwotny wygląd. Na pomniku znajduje się napis: „Tu czasu wielkiej wojny dnia 29 pażdziernika 1914 r. stoczyły bitwę z wojskiem rosyjskim oddziały LEGIONÓW JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO walcząc o HONOR i GODNOŚĆ OJCZYZNY” Po obu stronach drogi z Gostkowa Starego do Poddębic, w rejonie zespołu pałacowo– parkowego i zakładów tytoniowych rośnie wielogatunkowa aleja drzew, na którą składają się lipy, jesiony i wiązy (w sumie 32 drzewa), uznana w 1998 r. za pomnik przyrody i objęta ochroną. Wędrując dalej tą drogą dotrzeć można do lasu i leśnego parkingu, gdzie swój bieg rozpoczyna leśna ścieżka edukacyjna o długości ok. 2 km, wiodąca do szkółki leśnej. Na trasie ścieżki rozmieszczono 13 miejsc postojowych z tablicami informacyjnymi. Przekazują one treści o różnej tematyce m.in. zagrożeniu pożarowym w lasach, jego ochronie, ekologicznej roli lasu, warstwowej budowie a także informacje o jego mieszkańcach, dokarmianiu zwierząt a nawet ptasim śpiewie. Tuż przy szkółce leśnej ustawiona została wiata, która umożliwia przeprowadzanie zajęć edukacyjnych w każdych warunkach pogodowych. Szkółkę i ścieżkę nadzoruje Leśnictwo Gostków.

•

•

Urząd Gminy Wartkowice Gostków Stary 3d, 99-220 Wartkowice tel. 0 - 43 / 678 51 05, fax: 0 - 43 / 678 51 70 e-mail: [email protected] www.wartkowice.bipjst.pl Leśna Ścieżka Edukacyjna Leśnictwo Gostków-Szkółka, Nadleśnictwo Poddębice 99-220 Gostków Stary 1 tel. 0 – 43 / 678 55 38

 GROTNIKI (gmina Zgierz) Grotniki to znana miejscowość letniskowa w centrum największego kompleksu leśnego w tej części województwa łódzkiego zwanego Lasem Grotnickim. Grotniki położone są na równinnym terenie o podłożu piaszczysto-żwirowym, urozmaiconym wydmami polodowcowymi kilkumetrowej wysokości, porośniętymi lasem iglastym. Przez letnisko płynie niewielka, czysta rzeka Linda. Jej dolina wcina się w podłoże na kilkanaście metrów, stoki doliny są strome i porośnięte lasami. Nad Lindą znajduje się kąpielisko z plażą, wypożyczalnia kajaków, boiska i inne urządzenia sportowo-rekreacyjne. Na terenie Grotnik powstały liczne ośrodki wypoczynkowe. Istnieje tu również znaczna liczba działek rekreacyjnych a także podmiejskich rezydencji. Wyznakowano gęstą sieć szlaków turystycznych. W centrum Grotnik stoi rzymskokatolicki kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w latach 1933-38 z fundacji Jungowskich. Od 1951 r. kościół ten jest świątynią parafialną. Szczególną uwagę przykuwają tu oryginalne witraże. W kompleksie Lasu Grotnickiego o powierzchni 2.5 tys. hektarów utworzono dwa rezerwaty przyrody: „Dąbrowa Grotnicka”

Staw w parku w Gostkowie Starym

Pomnik na skrzyżowaniu dróg w Gostkowie

Ścieżka edukacyjna w Lesie Gostków

Rzeka Linda w rejonie Grotnik

Zalew w Grotnikach

28 • Warto zobaczyć

Kościół parafialny w Grotnikach

(w części połnocnej kompleksu) i „Grądy nad Lindą” (w części południowej), opisane szczegółowo w dziale „Ochrona przyrody”. W Grotnikach, w budynku Zespołu Szkolno-Gimnazjalnego (ul. Brzozowa 4) ma swą siedzibę Terenowy Ośrodek Edukacji Ekologicznej, działający od 1997 r. Został stworzony jako jeden z Ośrodków Regionalnego Centrum Edukacji Ekologicznej w Łodzi. Przy ośrodku wytyczono ścieżkę dydaktyczną „Doliny rzeki Lindy”. W ramach edukacji ekologicznej odbywają się tu zajęcia dotyczące walorów przyrodniczych okolic Łodzi, poszerzenia wiedzy na temat ochrony środowiska, doskonalenia pracy nowymi metodami z młodzieżą oraz nabywania umiejętności pracy w grupie Zajęcia adresowane są do uczniów, ale także do nauczycieli pragnących prowadzić z uczniami zajęcia terenowe, w pięknym naturalnym środowisku. Podczas zajęć można korzystać z pomocy przewodników, zestawów badawczych, mikroskopów, lornetek, filmów edukacyjnych znajdujących się w wyposażeniu ośrodka. Istnieje możliwość prowadzenia zajęć terenowych o określonej, uzgodnionej wcześniej tematyce. Ośrodek dysponuje również pracownią komputerową, w której można prowadzić zajęcia i stołówką, a także pośredniczy w wynajmie transportu.

• •

• Las Grotnicko-Lućmierski

 arafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny P w Grotnikach ul. Ozorkowska 48, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 90 19 Terenowy Ośrodek Edukacji Ekologicznej ul. Brzozowa 4, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 91 90. e-mail: [email protected] www.toeeg.republika.pl Opiekun ośrodka: Marek Lipiec, tel. 0 - 604 255 059 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 HUTA BARDZYŃSKA (gmina Dalików) Tutejszy cmentarz ewangelicko-augsburski położony jest w lesie na północ od drogi z Dąbrówki Nadolnej do Marysławowa. Obiekt jest bardzo mocno zarośnięty. Pozostało na nim kilka nagrobków, wśród których wyróżnia się ogromny, rodzinny grobowiec identycznego typu jak ten z cmentarza w Wilczycy. Zachowane inskrypcje pochodzą z 1917 i 1936 roku i wykonane zostały ozdobnym pismem tzw. gotykiem (w przypadku młodszego grobu nieco uproszczonym) w języku niemieckim. Kapliczka przy Galerii Aleksego Matczaka

Galeria Aleksego Matczaka

 IDZIKOWICE (gmina Dalików) W Idzikowicach znajduje się prywatna galeria Aleksego Matczaka mająca charakter niewielkiego skansenu. Aleksy Matczak urodził się 26 maja 1939 r. w Idzikowicach, gdzie spędził okres wojny i okupacji. W 1947 r. wraz z rodziną wyjechał na ziemie odzyskane, skąd powrócił 5 lat później. Momentem przełomowym w jego życiu było spotkanie w latach 60-tych profesora Krystyna Zielińskiego wykładowcy i późniejszego rektora łódzkiej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych, obecnie Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi. Od tego czasu zaczęła się dla niego profesjonalna twórczość. Dziś Aleksy Matczak zajmuje się malarstwem, rzeźbą, rysunkiem, pisze również poezje. Najchętniej maluje i rzeźbi ludzi. Jego

Warto zobaczyć • 29 ulubionym tematem jest człowiek. We własnoręcznie wzniesionym budynku stworzył galerię swoich prac - prezentuje ona obrazy olejne oraz rzeźby wykonane w glinie, drewnie i kamieniu, a przedstawiające człowieka, przyrodę, sceny biblijne i historyczne. Obejrzeć tu można m.in. panoramę bitwy pod Dalikowem. Pan Aleksy chętnie mówi o sobie. „Odkryli mnie Rosjanie, kiedy w latach pięćdziesiątych mieszkałem w okolicach Koszalina”. Stacjonowała tam jednostka Armii Czerwonej, Mały chłopiec już wówczas dużo rysował, a gdy raz malował coś kredą na asfalcie, podszedł do niego oficer radziecki, który dostrzegłszy talent chłopca, powiedział: „chudożnikiem budiesz malcziku”.

•

 JANKÓW (gmina Łęczyca) W Jankowie, pomiędzy skrzyżowaniem dróg prowadzących z Łęczycy do Poddębic i z Mniszek do Leźnicy Małej a mostem na rzece Zian, stoi pamiątkowy głaz z tablicą. Obelisk ufundowany przez mieszkańców gminy Łęczyca poświęcony jest pamięci 12 mieszkańców wsi Janków i okolic zamordowanych przez Wehrmacht we wrześniu 1939 r. Odsłonięto go w dniu 7 wrzesnia 1986 r. w kolejną rocznicę tego tragicznego wydarzenia. Na tablicy wyryto nazwiska zamordowanych, niestety są one dzisiaj nieczytelne.

•

Panorama bitwy pod Dalikowem

PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

 JEŻEWO (gmina Zgierz) Zespół dworsko-folwarczny w Jeżewie składa się z dworu, stajni i stodoły. Zespół ten powstał na terenie majątku Rozwadów w początkach XX wieku. Sam dwór wzniosła najprawdopodobniej niemiecka rodzina Dytbernerów. W latach 20. majątek uległ parcelacji, w pobliżu dworu wzniesiono internat i cały zespół został wykorzystany na cele Państwowej Szkoły Gospodarstw Wiejskich. W okresie powojennym działał tu Dom Dziecka, a od 1974 roku cały zespół dworsko-folwarczny przekazano na użytek jednostki wojskowej. Sam dwór jest w chwili obecnej nieużytkowany. Dwór w Jeżewie to budynek parterowy, kryty dachem dwuspadowym. W ośmioosiowej elewacji frontowej znajduje się dwukolumnowy portyk. Dwór posiada bardzo skromne elementy dekoracyjne. We wnętrzach zachowała się jedynie stolarka okienna.

•

Obrazy autorstwa A. Matczaka

Galeria Aleksego Matczaka Idzikowice 19, 99-205 DALIKÓW tel. 0 - 43 / 678 07 (rano lub wieczorem) Uwaga: Galerię można zwiedzać po uprzednim uzgodnieniu !!!

Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax 0 - 42 / 719 08 99

 KAROLINÓW (gmina Dalików) Podobnie jak w kilku innych wioskach gminy Dalików, również w Karolinowie istniał niegdyś cmentarz ewangelicko-augsburski. Dziś nie ma już po nim prawie żadnych śladów. Miejsce po cmentarzu odnaleźć można na południe od drogi z Dąbrówki Nadolnej do Anastazewa. O tym, że był tu cmentarz świadczy, oprócz danych z parafii luterańskiej ze Zgierza, ledwie widoczny zarys niewielkiego ziemnego nasypu - wiejskie cmentarze luterańskie

Pamiątkowy głaz w Jankowie

Dwór w Jeżewie

Miejsce po cmentarzu w Karolinowie

30 • Warto zobaczyć w województwie łódzkim były często lokowane na takich ziemnych „platformach”.

Dwór w Kęblinach (ob. ośrodek MONAR)

Pomnikowy kasztanowiec w Kęblinach

 KĘBLINY (gmina Zgierz) Na początku XIX wieku właścicielem dóbr Kębliny był Józef Brochocki, który w 1802 roku sprzedał majątek Antoniemu Grodzińskiemu. W 1821 roku posiadłość znalazła się w rękach Trzcińskich herbu Pobóg. Prawdopodobnie wówczas powstał budynek dworski, później wielokrotnie przebudowywany i otaczający go park. Pierwsze prace remontowe podjęto prawdopodobnie w połowie XIX wieku (1860). Dzisiejszy wygląd to efekt prac budowlanych dokonanych w XX w. Po II wojnie gospodarowała tutaj Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, był tu ośrodek kolonijny a obecnie mieści się tu Ośrodek Pomocy Społecznej „Monar”. Dwór wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta. W elewacji frontowej, na osi, umieszczono portyk wsparty na czterech filarach. Otoczenie dworu stanowią szpalery grabowe, które dawniej tworzyły aleje spacerowe okalające rozległy park. Pozostałościami pierwotnego założenia parkowego są skupiska drzew (jodły, jesiony, dęby) oraz największy w województwie łódzkim, liczący ponad 200 lat kasztanowiec - pomnik przyrody, rosnący przed dworem. Jego obwód wynosi 4,5 metra. Warto również zwrócić uwagę na budynek starej kuźni pochodzący z początków XIX wieku, znajdujący się po przeciwnej stronie drogi. Przy dworze w Kęblinach stoi obelisk upamiętniający bitwę pod Kęblinami stoczoną podczas kampanii wrześniowej w dniach z 7 na 8 września 1939 roku przez pododdziały 28. Pułku Strzelców Kaniowskich z 10. Dywizji Piechoty, Kresowej Brygady Kawalerii Wojska Polskiego. Przedzierając się w kierunku północnym do miejsca koncentracji w odległym o 8 km Koźlu, jednostki te napotkały pododdziały niemieckiej 24. Dywizji Piechoty, z którymi stoczyły całonocny bój. W wyniku tej bitwy czasowo wyparto Niemców z zajętego przez nich folwarku i udało się otworzyć drogę dla pozostałych pododdziałów polskich. W bitwie pod Kęblinami zginęło lub zmarło od ran od 150 do 200 polskich żołnierzy. Mogiły polskich żołnierzy - w większości nieznanych - znajdują się na rzymskokatolickim cmentarzu parafialnym w Białej. Nekropolia ewangelicka w Kęblinach położona jest na końcu wsi, przy wylocie szosy do Strykowa, dziś na terenie prywatnej posesji. Zachowało się tu kilka nagrobków z czytelnymi inskrypcjami w języku niemieckim z datami pochówków 1928 i 1943.

•

Obelisk w Kęblinach

Relikty cmentarza w Kontrewersie

•

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu ul. Spacerowa 2, 95-100 Zgierz tel. / fax. 0 – 42 / 716 59 94. e-mail: [email protected] Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 KONTREWERS (gmina Dalików) Ewangelicka nekropolia w Kontrewersie znajduje się w lesie przy drodze łączącej szosy Sarnów – Pęczniew i Sarnów – Malanów, po lewej stronie jadąc od pierwszej z wymienionych dróg. W odróżnieniu od większości cmentarzy ewangelickich jest łatwa do odnalezienia. Na cmentarzu zachowało się kilkanaście zniszczonych nagrobków z początków XX w. i okresu międzywojennego - wszystkie inskrypcje w języku niemieckim. Szczególnie ciekawe są dwa

Warto zobaczyć • 31 nagrobki o kształcie ściętych pni dębu (symbol przerwanego życia) z realistycznie rzeźbionymi liśćmi i żołędziami. W centrum cmentarza stoi wysoki drewniany krzyż z datą 1985; na ziemi w jego pobliżu próchnieją resztki starego, również drewnianego krzyża. Nekropolia jest na całym obwodzie otoczona murowanym płotem, brama cmentarna nie przetrwała do naszych czasów.  KRZEMIENIEW (gmina Dalików) Dawny cmentarz ewangelicko-augsburski w Krzemieniewie położony jest na południe od wsi, przy bitej drodze łączącej Krzemieniew z szosą Łódź – Poddębice. W krajobrazie wsi odznacza się jako zwarta kępa zieleni (drzewa, krzewy). Z dawnej nekropoli zachował się tylko jeden zdewastowany nagrobek. Być może po wycięciu gęsto zarastających teren krzaków, uniemożliwiających dokładne poszukiwania, okaże się, że istnieją tu jeszcze jakieś fragmenty nagrobków.  KRZEPOCINEK (gmina Wartkowice) W widłach rzek Nidy i Zianu, ok. 1.5 kilometra na północny zachód od wsi na gruntach prywatnych zachowały się pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska pierścieniowego, należącego do tzw. kultury prapolskiej i datowanego na XI-XIII stulecie. Grodzisko nazywane jest przez miejscowych „Okopami Szwedzkimi”. Ze względu na umiejscowienie w obrębie pól uprawnych zostało w dużej częsci rozorane i rozwiezione. Do dziś jednak dostrzec można jeszcze zarysy wałów. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków i podlega ochronie.  LEŹNICA MAŁA (gmina Łęczyca) Parafia w Leźnicy Małej powstała przed 1399 rokiem. Obecny, drewniany kościół p.w. św. Marii Magdaleny został wzniesiony w 1784 r. Jest to budowla drewniana konstrukcji zrębowej, orientowana. Kościół jest oszalowany, jednonawowy pokryty dwuspadowym dachem. Od strony północnej znajduje się murowana kaplica dobudowana w 1869 r. przez księdza Goszczyńskiego. Ściana szczytowa kaplicy zwieńczona jest attyką o falistej linii. We wnętrzu świątyni znajduje się manierystyczny ołtarz z połowy XVII wieku, a w nim wczesnobarokowe rzeźby św. Aleksego, św. Pawła, św. Piotra i św. Wojciecha, pochodzące z romańskiej archikolegiaty w Tumie. W części środkowej lewego późnobarokowego ołtarza bocznego znajduje się obraz św. Marii Magdaleny z początku XVIII. Zwieńczony jest figurką świętej. W bocznym, prawym ołtarzu oglądać można obraz św. Rocha, a w górnej św. Marii Magdaleny. We wnętrzu znajduje się również średniowieczna kropielnica z Tumu, organy z XIX wieku, 4 relikwiarze herbowe z połowy XVII wieku oraz dwa ornaty z XVIII w. Dzwon pochodzi z roku 1820. Na ścianie od strony zewnętrznej znajdują się dwie tablice: „Ks. Ignacy Krzyżaniak, dziekan zgierski, profesor doktor, ur. 15 XI 1921 r., zmarł 13 XII 1981 r. - ofiara stanu wojennego. W 75. rocznicę urodzin Rodzina i Koledzy” (tablica ufundowana z inicjatywy prof. dr. hab. Tadeusza Gałamona) i „Śp. ks. Bolesław Ślusarski, proboszcz parafii Leźnica Mała, zm. dnia 27 V 1942 r. w Dachau” (ufundowana przez parafian w roku 1968). Na terenie starego cmentarza, który niegdyś znajdował się przy kościele rosną dwa pomnikowe wiązy szypułkowe o obwo-

Mur cmentarny w Kontrewersie

Pozostałości cmentarza w Krzemieniewie

Wał grodziska w Krzepocinku

Kościół w Leźnicy Małej

Starodrzew przy świątyni w Leźnicy Małej

32 • Warto zobaczyć

Pomnikowe drzewa na cmentarzu w Leźnicy

dach 580 i 434 cm. Obecny cmentarz rzymskokatolicki położony jest przy głównej drodze przebiegającej przez wieś. Przy końcu głównej alei (po lewej stronie) znajduje się tu interesujący grobowiec rodziny Borzęckich i Czarneckich, wykonany przez znany zakład kamieniarski Karasiewicza (początkowo z Ozorkowa, później działający w Łęczycy). Podwójnie sklepiona beczkowo krypta zwieńczona została pokaźnych rozmiarów pomnikiem z jasnego piaskowca. Pomnik ozdobiony jest kutą materią zwieszającą się od szczytu, z frędzlami po bokach oraz rzeźbionymi motywami krzyża, kotwicy, wiązki kwiatów i serca gorejącego.

• •

Zabytkowy nagrobek na leźnickim cmentarzu

Kościół w Leźnicy Wielkiej

Wnętrze kościoła w Leźnicy Wielkiej

Wnętrze kościoła w Leźnicy Wielkiej

Parafia św. Marii Magdaleny w Leźnicy Małej Leźnica Mała 28, 99-100 Leźnica Mała tel. 0 - 24 / 721 18 68 PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

 LEŹNICA WIELKA (gmina Parzęczew) Parafię w Leźnicy Wielkiej erygował w XV stuleciu arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec. Pierwszy kościół drewniany wzniesiony w początkach XV wieku przetrwał tu aż do początków XVIII stulecia, kiedy został rozebrany. Obecny drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła zbudowano w początkach XVIII wieku. W 1882 roku świątynia została odnowiona i poszerzona - wówczas wzniesiono frontową przybudówkę i zakrystię (obie murowane). W latach 1910-22 kościół ponownie odrestaurowano. W styczniu 1945 roku w czasie działań wojennych świątynia została uszkodzona, potem szybko wyremontowana i oddana wiernym. Poświęcił ją bp łódzki Wincenty Tymieniecki. Leźnicka świątynia to jednonawowa budowla konstrukcji zrębowej z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. We wnętrzu na uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny z końca XVII wieku z rzeźbami świętych Stanisława i Wojciecha oraz obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej z 1888 roku, ponadto, również barokowe ołtarze boczne – lewy z barokowym krucyfiksem z 2. poł. XVIIIw., prawy z obrazem Miłosierdzia Bożego ufundowanym przez jednostkę wojskową w Leźnicy Wielkiej. W kruchcie stoi kamienna chrzcielnica. W południowej części wsi, przy drodze do kościoła znajduje się cmentarz rzymskokatolicki, założony ok. 1800 roku. Największym i najciekawszym obiektem tej nekropolii jest bez wątpienia kaplica grobowa rodziny Prądzyńskich, właścicieli Leźnicy Wielkiej, stojąca na przecięciu dwóch alei cmentarnych. Jest to budowla z połowy XIX wieku, wzniesiona z nieotynkowanej cegły, na planie prostokąta z przylegającą doń od frontu kwadratową wieżą. Prostokątne wejście na osi kaplicy, zakończone jest półeliptycznym łukiem, w którym znajduje się medalion z płaskorzeźbą głowy Chrystusa i klęczącymi aniołami po bokach. U dołu napis „Grób rodziny Prądzyńskich”. W narożnikach przypory, fryz z cegieł, ściany boczne podzielone lizenami na trzy pola, w których znajdują się tablice nagrobne. Kaplicę otacza ogrodzenie z ceglanych słupków połączonych łańcuchami. Na leźnickiej nekropolii można znaleźć również kilka ciekawych nagrobków: Florentyny ze Skrzyńskich Goszczyńskiej, właścicielki dóbr Sucha Dolna (piaskowcowa płyta z charakterystyczną

Warto zobaczyć • 33 szachownicą), Ludwika Pobóg – Goszczyńskiego (płyta nagrobna z epitafium w formie kartusza lub medalionu na kółku z umieszczonym u dołu motywem krzyża przeciętego palmowym liściem), Franciszeka Leźnickiego (wraz z żoną i wnukami; prawdopodobnie jednego z ostatnich właścicieli Leźnicy z rodu Leźnickich) i Edmunda Wernera, właściciel dóbr Leźnica Wielka (nagrobek z czerwonego piaskowca wykonany w stylu klasycyzującego modernizmu). Jest tu również grób nieznanego żołnierza z 1918 r. W obrębie nekropolii rośnie wiele starych drzew (głównie dębów), w tym kilka objętych ochroną jako pomniki przyrody.

• •

Parafia św. Jakuba Apostoła w Leźnicy Wielkiej 95-043 Leźnica Wielka 3 tel. 0 - 42 / 718 03 75 Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84

 LUĆMIERZ LAS (gmina Zgierz) Miejsce Pamięci Narodowej w Lesie Lućmierskim leży na zachód od drogi Zgierz - Ozorków, przy drodze leśnej do Grotnik. Jest miejscem masowych egzekucji i pochówku ofiar zbrodni hitlerowskich. Pomiędzy 1939 a 1942 r. pogrzebano tu ponad 30 tysięcy ciał. Poszczególne elementy nekropolii powstałej w miejscu rozstrzeliwań Polaków i Żydów porozrzucane są w lesie bez określonego układu. Pochowano tu między innymi rozstrzelanych więźniów z obozu na Radogoszczu (1939), ok. 200 Żydów straconych wiosną 1940 r., chorych psychicznie ze szpitala w Kochanówce 1940 i 1941) oraz ofiary słynnej egzekucji publicznej stu straconych w Zgierzu w marcu 1942 r. Tuż przy szosie znajduje się „Pomnik 30 Tysięcy” upamiętniający martyrologię Polaków, w części północno-wschodniej (przy niebieskim szlaku pieszym Pamięci Ofiar Hitlerowskiego Ludobójstwa) mogiła 100 osób rozstrzelanych w Zgierzu, a w części zachodniej, tuż przy leśnym dukcie (przy czerwonym, pieszym Szlaku Okolic Łodzi) drewniany krzyż upamiętniający miejsce egzekucji.

• •

Kaplica grobowa Prądzyńskich w Leźnicy Wlk.

Kaplica grobowa Prądzyńskich w Leźnicy Wlk.

Jedna z mogił w Lesie Lućmierskim

PTTK - Oddział w Zgierzu Stary Rynek 9, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 716 39 07, 0 - 42 / 715 34 70 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 MARCINÓW (gmina Dalików) Dawny cmentarz ewangelicko-augsburski w Marcinowie położony jest na zachód od wsi, ok. 100 metrów od drogi biegnącej przez środek miejscowości. Jest widoczny z drogi jako zwarta kępa drzew. Zachowała się tu ciekawa brama główna składająca się z dwóch wyższych drewnianych słupów połączonych drewnianą belką i trzeciego niższego, połączonego również drewnianą belką z jednym z wyższych słupów. Między słupami przetrwały duże fragmenty żelaznych skrzydeł bramnych oraz furtka. Pod bramą znaleziono, mały (ok. 1-1,5 m) drewniany krzyż, który stał na środku belki łączącej słupy bramy, co tworzyło „konstrukcję” podobną do belki tęczowej. O oryginalności bramy (jeden z najrzadziej zachowanych elementów na wiejskich cmentarzach ewangelickich w województwie łódzkim) świadczy fakt wykonania jej z drewna

Pomnik 30 Tysięcy w Lesie Lućmierskim

Resztki bramy cmentarnej w Marcinowie

34 • Warto zobaczyć oraz wysokość – ok. 3 m. Teren cmentarza zarośnięty jest krzakami do tego stopnia, że prawie nie można się po nim poruszać. Można tu odnaleźć fragmenty dwóch zniszczonych nagrobków (jeden z żelaznym krzyżem) i część pionowej, drewnianej belki z dużego cmentarnego krzyża.

Cmentarz ewangelicki w Mariampolu

 MARIAMPOL (gmina Parzęczew) Pozostałości ewangelickiego cmentarza w Mariampolu znajduje się na północ od wsi, w niewielkim lasku wśród pól i jest dość trudny do odnalezienia. Został założony prawdopodobnie w połowie XIX stulecia. W obrębie cmentarza zachowało się kilkanaście zniszczonych nagrobków głównie z okresu międzywojennego (jeden z 1932 i 1935 r., inny z 1942 r.), częściowo z niemieckimi inskrypcjami.

•

Resztki nagrobka na cmentarzu w Mariampolu

Park podworski w Nerze

Park podworski w Nerze

 NER (gmina Wartkowice) Park podworski we wsi Ner jest pozostałością dawnego zespołu dworsko -parkowego. Sam dwór już nie istnieje. Jego opis podaje „Katalog zabytków sztuki w Polsce ...”: „Dwór. Ok. poł. w XIX. Murowany. Piętrowy, podpiwniczony. Na planie prostokąta. Układ wnętrza dwutraktowy, w kilku miejscach sufity z dekoracją stiukową ok. poł. w. XIX. Elewacje opilastrowane. Dach dwuspadowy, od wschodu facjatka z wysokim dachem dwuspadowym. Współczesny park o charakterze widokowym, z klombami krzewów i drzew, altankami i sztucznym stawkiem” Profesor Leszek Kajzer podaje, że wcześniej we wsi Ner istniał dwór obronny. Inwentarz z 1727 roku wspomina o dworze, do którego wchodziło się „po mostku”. Biorąc pod uwagę ten opis charakteru miejsca, w którym istniał ostatni dwór w Nerze, można założyć, że jego poprzednik również znajdował się tutaj. Wzniesienie nowożytnego dworu można przypisać Załuskim, którzy mieszkali tu w XVIII stuleciu.  ORŁA (gmina Parzęczew) Na skrzyżowaniu we wsi Orła stoi pomnik, jak wskazuje tablica, poświęcony „Pamięci bohaterskich żołnierzy pomorskiej brygady kawalerii. 11 września 1939 roku w miejscowości Orła żołnierze 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich / ze Szwadronu Kolarzy i Szwadronu Konnego 8. Pułku Strzelców Konnych, 11. Dywizjonu Artylerii Konnej stoczyli śmiertelny bój z niemiecka jednostką pancerną. W hołdzie Polacy”.

• •

Pomnik pamięci żołnierzy W.P. w Orłej

Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84

PTTK - Oddział w Ozorkowie Plac Jana Pawła II 17, 95-035 Ozorków tel./fax. 0 - 42 / 718 13 14 Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew tel. 0 - 42 / 718 60 84

 PARZĘCZEW (gmina Parzęczew) Historia Parzęczewa sięga XI stulecia. Już w 1098 r. miejscowość ta należała do dóbr książęcych Bolesława Krzywoustego. Kolejna wzmianka o Parzęczewie pochodzi z XII wieku - w kronikach Galla Anonima, odnaleźć można informację, że w Księstwie Łęczyckim

Warto zobaczyć • 35 nad rzeką Gnidą znajduje się osada o słowiańskiej nazwie „Parzniczew”. Osadę tą jako „Parnyczew” wspomniał również biskup krakowski Wincenty Kadłubek, przebywający w Łęczycy w czasie zjazdu w roku 1180. Od tego czasu Parzęczew wchodził w skład dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich. Osada rozwijała się dość prężnie przez kolejnych 150 lat, aż do najazdu krzyżackiego na Wielkopolskę w latach 1330-31. W trakcie najazdu liczący ponad 1000 mieszkańców Parzęczew został doszczętnie zniszczony. Odbudowano go dopiero 20 lat później, przy wsparciu arcybiskupa gnieźnieńskiego. Po rozbiciu Zakonu Krzyżackiego w 1410 roku rozpoczął się rozkwit gospodarczy Parzęczewa. Najważniejszym przywilejem, jaki otrzymał Parzęczew na przestrzeni dziejów, był niezachowany do dziś przywilej nadający mu prawa miejskie, wydany przez króla polskiego Władysława Jagiełłę w dniu 7 kwietnia 1421 roku. Przywilej ten otrzymał z rąk królewskich Wojciech Parzęczewski łowczy łęczycki. Najstarszym odnalezionym dokumentem królewskim, potwierdzającym bogatą historię Parzęczewa, jest przywilej króla Zygmunta Starego z 1539 r. konfirmujący nadanie praw miejskich i przyznający kolejne przywileje miastu Parzęczew. Innym dokumentem jest przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie dokument Stanisława Augusta Poniatowskiego z 26 marca 1775 r. Potwierdzono w nim wcześniejsze dokumenty, w tym dokument króla Władysława Jagiełły zezwalający na lokalizację miasta na terenie wsi Parzęczew. Od połowy XVII wieku zaczął się powolny upadek Parzęczewa, spowodowany zniszczeniami wojennymi - potopem szwedzkim a później wojną północną. Po II-gim rozbiorze Polski (1793) miasto znalazło się w zaborze pruskim. Od tego momentu do Parzęczewa i w jego okolice zaczęła napływać ludność niemiecka. Po upadku powstania styczniowego na mocy ukazu Cara Aleksandra II Parzęczew utracił prawa miejskie. W wyniku utraty praw miejskich znacznie zmalała ranga miejscowości. Parzęczew stał się szybko osadą rolniczą, zamieszkiwaną przez ok. 1.3 tys. mieszkańców. Siedziba gminy została przeniesiona do pobliskich Piaskowic. Z czasem Parzęczew zaczął się wyludniać - mieszkańcy szukali bowiem zatrudnienia w rozwijającym się łódzkim okręgu przemysłowym. W 1907 roku władze rosyjskie powiatu łęczyckiego wyraziły zgodę na otwarcie w Parzęczewie szkoły elementarnej. W czasie I wojny światowej teren gminy Parzęczew znalazł się pod panowaniem niemieckim. Wyzwolenie nastąpiło 11 listopada 1918 r. Podczas wojny teren dzisiejszej gminy nie doznał większych zniszczeń. Po roku 1918 nastąpił stopniowy rozwój Parzęczewa. Zadbano o rozwój oświaty - w szkole nauczało już trzech nauczycieli, a naukę pobierało 160 dzieci. W tym czasie powstała również zmechanizowana ślusarnia. Niestety młodzież w dalszym ciągu migrowała „za chlebem” do Łodzi. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców nadal pozostawało rolnictwo, hodowla trzody chlewnej, masarstwo i murarstwo. Dnia 4 września 1939 r. Parzęczew został zajęty przez wojska niemieckie. W okolicy toczyła się najkrwawsza bitwa w kampanii wrześniowej: w dniach 9 - 20 września nad Bzurą ciężkie boje z wojskami niemieckimi toczyła Armia „Poznań” dowodzona przez gen. Tadeusza Kutrzebę.

Wjazd do Parzęczewa od strony Ozorkowa

Parzęczewski rynek z wieży kościelnej

Zabytkowy dom drewniany przy ul. Kątnej

Kościół parafialny w Parzęczewie

36 • Warto zobaczyć

Wnętrze kościoła parafialnego w Parzęczewie

Malowidło „Golgota” w kościele parafialnym

Kościół cmentarny św. Rocha w Parzęczewie

Wnętrze kościoła św. Rocha w Parzęczewie

Podczas okupacji Parzęczew został wcielony do III Rzeszy. Rozpoczęły się masowe prześladowania ludności polskiej. W odwecie mieszkańcy zorganizowali ruch oporu. Działały tu oddziały Armii Krajowej. Dawne miasteczko zostało wyzwolone w dniu 19 stycznia 1945 roku przez wojska radzieckie I Frontu Białoruskiego. Po wojnie przeniesiono siedzibę władz gminy z Piaskowic z powrotem do Parzęczewa. W czerwcu 2005 r w Parzęczewie dokonano sensacyjnego odkrycia archeologicznego. Podczas prowadzonych tu prac budowlanych znaleziono wyjątkowo cenny skarb monet - dzban z ponad tysiącem srebrnych monet z XI / XII wieku - w większości srebrnych denarów krzyżowych pochodzących z różnych stron Europy: Węgier, Saksonii, Czech, a częściowo z Polski oraz srebrnymi ozdobami tzw. paciorami dętymi. Odkrycie to, podobnie jak i inne znaleziska w okolicach Parzęczewa, wiąże się z dziejami kasztelanii łęczyckiej a jego bogactwo z rangą ziemi parzęczewskiej w piastowskiej Polsce. Będąc w Parzęczewie warto zobaczyć murowany kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzniesiony w latach 1802-04. z inicjatywy dziedziców dóbr parzęczewskich i kolatorów parafii: Franciszka i Ignacego Stokowskich zamieszkujących pobliskie Piaskowice, poświęcony w 1805 r. i oddany do użytku parafii przez ówczesnego oficjała łowickiego ks. Jarzębowskiego. Jeszcze w XIX wieku świątynię dwukrotnie rozbudowywano - rozszerzono nawę i dobudowano do niej strzelistą wieżę. We wnetrzu parzęczewskiego kościoła uwagę przykuwają: wielki drewniany ołtarz oraz ambona w kształcie łodzi. Ściany kościoła przyozdobione są polichromią namalowaną przez ucznia Jana Matejki - Aleksandra Przewalskiego. Centralne miejsce w wystroju świątyni zajmuje „Golgota” - monumentalne malowidło autorstwa Wincentego Łukasiewicza, malarza z Petersburga. W wyposażeniu kościoła warto również zwrócić uwagę na obrazy o tematyce sakralnej, dekorację stiukową, konfesjonały, chrzcielnicę i zabytkowe elementy oświetlenia. Wnętrze świątyni zostało gruntownie odnowione w ramach przygotowań do Wielkiego Jubileuszu 2000-lecia Chrześcijaństwa. Warto również wybrać się na miejscowy cmentarz rzymskokatolicki, na którym stoi drewniany kościół p.w. św. Rocha. Kościół ten został wzniesiony w XVI lub w początkach XVII stulecia i stał pierwotnie w innym miejscu niż dzisiaj. Legenda głosi, że świątynię tą w darze od króla Zygmunta Augusta otrzymał właściciel wsi Piaskowice - Wojciech Piaskowski. Usytuował on podarowaną świątynię w najbardziej oddalonym zakątku swoich majętności, aby ułatwić chłopom pańszczyźnianym udział w nabożeństwach. Kościół ten już na początku XVII wieku został przeniesiony na cmentarz grzebalny do Parzęczewa, gdzie znajduje się do chwili obecnej. Jest to budynek drewniany konstrukcji zrębowej, jednonawowy, zbudowany na planie zbliżonym do kwadratu, z węższym wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Świątynie przykrywa dach dwuspadowy, nad prezbiterium wieloboczny, przykryty gontem. W świątyni zachowało się ciekawe wyposażenie wnętrza, w tym rzeźby i obrazy z XVII-XVIII w. Najstarszy nagrobek na parzęczewskim cmentarzu, z krzyżem z piaskowca przypominającym pień drzewa ustawionego na skałach, pochodzi z 1873 roku i kryje szczątki ks. Francisz-

Warto zobaczyć • 37 ka Uzarskiego. Na cmentarzu można ponadto znaleźć kilka płyt nagrobnych z końca XIX wieku, mogiłę powstańca styczniowego Wincentego Bagińskiego a także okazały grobowiec rodziny Rozwadowskich. W południowej części cmentarza znajduje się symboliczny ołtarz cmentarny z figurą Matki Boskiej na postumencie. Nekropolię porasta starodrzew różnych gatunków. Przy ulicy Łęczyckiej stoi murowany piętrowy młyn motorowy wzniesiony z cegły ok. 1920 r. Przylega do niego przebudowany dom młynarza. Młyn, obecnie nieczynny czeka na nowego właściciela. Na skraju dawnego miasteczka, pośród łąk odnaleźć można obiekt w postaci kopca, który jak twierdzą znawcy tematu jest pozostałością dawnej parzęczewskiej fortalicji. Sam Parzęczew, wzmiankowany po raz pierwszy w 1385 r. należał do prywatnych właścicieli, pełniąc w późnym średniowieczu rolę centrum wielowioskowego klucza majątkowego rodu Parzęczewskich. W historii tego obiektu wyróżnić należy dwa etapy: pierwszy obiekt obronny istniał na poziomie łąk i pozostawił po sobie niewiele śladów materialnych. O nim to mówi pierwsza wzmianka (z 1450 r.) dotycząca parzęczewskiej fortalicji. Obiekt ten datować należy najpóźniej na XIV lub XV stulecie. W etapie drugim (XVI poł. XVII stulecia) został usypany kopiec, na którego górnym plateau wzniesiono drewniany dwór, ogrzewany piecami kaflowymi.

•

• • •

Urząd Gminy Parzęczew ul. Południowa 1, 95-045 Parzęczew tel. 0 - 42 / 718 60 47, fax: 0 - 42 / 718 60 66 e-mail: [email protected] www.parzeczew.pl Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, św. Anny i św. Wojciecha w Parzęczewie Plac. Tadeusza Kościuszki 17, 95-045 Parzęczew tel. 0 - 42 / 718 60 10 Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84 Fundacja Rozwoju Gmin „PRYM” ul. Ozorkowska 3, 95-045 Parzęczew tel. 0 - 42 / 299 79 09, fax: 0 - 42 / 299 79 10 e-mail: [email protected] www.fundacjaprym.pl

 PEŁCZYSKA (gmina Wartkowice) W Pełczyskach zachowały się dwa grodziska stożkowate, mające charakter kopców, będących pamiątką po istniejących tu dworach obronnych. Pierwsze z grodzisk znajduje się na terenie prywatnego gospodarstwa rolnego i obecnie jest to dość mocno zarośnięty piaszczysty nasyp. Przypuszczalnie kopiec ten pochodzi z III okresu średniowiecza i należy do tzw. kultury prapolskiej. Drugie, również stożkowate grodzisko znajduje się pośród łąk w Pełczyskach-Wólce, także na gruntach prywatnych. Przeprowadzone tu badania doprowadziły do odkrycia reliktów drewnianych budynków. Powstały one w połowie XIV wieku, a użytkowane były do wieku XV. Istniejący do dziś dwór w Pełczyskach pochodzi z przełomu XIX/XX wieku. Jest to budynek murowany, piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta. W jednym z naroży znajduje się czworoboczna wieżyczka. Dwór otaczają pozostałości parku z tego samego okresu oraz dawnego folwarku. Obiekt pełni obecnie funkcję mieszkalną.

Nagrobek proboszcza Uzarskiego

Zabytkowy młyn motorowy w Parzęczewie

„Skarb Parzęczewski”

Dwór w Pełczyskach

Pozostałości parku dworskiego w Pełczyskach

38 • Warto zobaczyć

Kopiec i fosa grodziska w Piaskowicach

 PIASKOWICE (gmina Parzęczew) W dawnym parku wiejskim stanowiącym niegdyś część dawnego zespołu dworsko-parkowego znajduje się grodzisko stożkowate, otoczone dziś zabagnioną fosą. Sama miejscowość pojawia się w źródłach w 1394 r. i już wówczas wspomniano o istniejącej tu fortalicji. Wieś była własnością prywatną, należąc na początku do Junoszów - Piaskowskich. W obrębie grodziska nie prowadzono jak dotąd badań terenowych, co niestety nie pozwala na ustalenie chronologii użytkowania obiektu. Z pewnością jednak, już w 1780 r. po istniejącej tu niegdyś siedzibie szlacheckiej pozostał tylko „…okop wyniosły, różnym drzewem obrosły, kanał wokoło…”.

•

Drewniany dwór w Prądzewie

 PRĄDZEW (gmina Łęczyca) Drewniany dwór w Prądzewie, stojący w odległości ok. 800 metrów od drogi Łęczyca - Kutno, wzniesiono w początkach XX wieku. Stoi na podmurówce, jest budowlą parterową, o konstrukcji szkieletowej. Nakrywa go dach dwuspadowy. Niedawno przeszedł gruntowny remont i stanowi własność prywatną. Otaczają go pozostałości parku. Dookoła współczesne drewniane ogrodzenie. Przed dworem stoi kamienna fontanna.

•

Filary bramy cmentarza w Pustkowej Górze

Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun”

PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

 PUSTKOWA GÓRA (gmina Parzęczew) Dawny cmentarz ewangelicki w Pustkowej Górze leży przy skrzyżowaniu bitych dróg – jednej do Tkaczewskiej Góry, drugiej do Chociszewa, a dokładniej - na niewielkim wzniesieniu, w dużej wyspie drzew pośród wielkiego pola… truskawek. Cmentarz jest mocno zarośnięty i zdewastowany. Pozostały fragmenty kilkunastu nagrobków i dwa filary bramy wjazdowej. Na kilku nagrobkach odnaleźć można słabo czytelne inskrypcje w języku niemieckim. W Pustkowej Górze funkcjonuje Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun”, który prowadzi naukę konnej jazdy pod okiem trenera, organizuje obozy sportowo-rycerskie i przejażdżki bryczką po okolicy połączone ze zwiedzaniem. Gospodarstwo prowadzi także przez cały rok stajnię - hotel dla koni, zapewniając im paszę, stałą opiekę weterynaryjną oraz treningi. Jest tu nawet wieża widokowa, z której roztacza się wspaniały widok na okolice. Właściciel ośrodka posiada własne mini-muzeum, na które składa się kolekcja pojazdów konnych, stare narzędzia rolnicze (sochy, radła, brony, pługi, sieczkarnia), narzędzia do obróbki lnu, mętlica, serwatka itp. Część zbiorów pochodzi z ziemi świętokrzyskiej, pozostałe to znaleziska z Pustkowej Góry i okolic. Tu też można zobaczyć uratowaną bramę z cmentarza ewangelickiego w Pustkowej Górze. Na terenie wsi rośnie lipa drobnolistna o obwodzie 225 cm, mająca status pomnika przyrody.

•

Nauka jazdy w Ośrodku Jazdy Konnej „Tabun”

Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84

Gospodarstwo Agroturystyczne - Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun” Emil Wójcicki, Pustkowa Góra 14, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 718 62 54, tel. kom. 0 - 517 797 821, tel. kom. 0 - 604 841 192

Warto zobaczyć • 39  RADZIBÓRZ (gmina Parzęczew) W Radziborzu położonym w dolinie rzeki Bzury zachowały się pozostałości (fundamenty) istniejącego tu niegdyś młyna, zasilanego - przez przepust pod drogą - wodami ze sporego zbiornika. W pobliżu młyniska znajduje się most na Bzurze i drewniana willa, pierwotnie stojąca w Grotnikach i należąca do dyrekcji PKP, rozebrana i przeniesiona na obecne miejsce. Z kolei w lesie przy trasie zalewowej odnaleźć można wyrobiska po rudzie darniowej i ślady pieców.  ROGÓŹNO (gmina Zgierz) Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1350 r. W latach 60. XX wieku na terenie Rogoźna odkryto złoża węgla brunatnego, zalegające 30-60 metrów pod powierzchnią ziemi. Z kolei na głębokości około 300 m odkryto podziemne jezioro wód solankowych sprzed 130 mln lat. Rozmiary podziemnego zbiornika oszacowano na 20 m głębokości, około 1000 m szerokości i długość około 10 000 m. Tutejsza woda jurajska ma temperaturę 30-36°C i wybitne właściwości lecznicze - w jednym litrze obecnych jest ponad 1000 mg związków. Z mikroelementów dominuje tu fluor, wapń, potas, magnez i sól kamienna (kłodawska). Woda tego typu poprawia stan zdrowia w schorzeniach astmatycznych, alergicznych, układu oddechowego i krążeniowego, a w pewnym stopniu także gośćcowych. Z kolei około 600 m pod ziemią zlokalizowano ciepłe, reliktowe morze o temperaturze wody dochodzącej nawet do 80°C. Tutejsze wody mineralne i termalne mogą stanowić podstawę dla rozwoju funkcji uzdrowiskowo-wypoczynkowych Rogóźna. Istniejący do dziś dwór w Rogóźnie został wzniesiony w końcu XIX wieku, na fundamentach poprzedniej, drewnianej budowli. Jego przebudowa miała miejsce w 1932 roku. Obecnie dwór jest zamieszkany w nieznacznej części. Dwór oraz prowadzący do niego most znajdują się w stanie bliskim ruiny.

•

Drewniana willa w Radziborzu

Most na Bzurze w Radziborzu

Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 ROSANÓW (gmina Zgierz) Cmentarz ewangelicki w Rosanowie odnaleźć można w sosnowym lasku, na niewielkim wzniesieniu. Stoją tu obok siebie nagrobki z początku XX wieku, 20-lecia międzywojennego i czasów II wojny światowej. Tu też znajduje się niewielka kwatera żołnierzy niemieckich z czasów I wojny światowej, z dwiema betonowymi płytami. Rosanów posiada jednak dwie znacznie ciekawsze, wręcz unikatowe atrakcje przyrodnicze Pierwszą z nich jest niewielki (2,4 ha) rezerwat przyrody „Ciosny” chroniący wyjątkowe skupisko około 8.000 jałowców, w tym ponad 1.300 egzemplarzy o średnicy pnia powyżej 5 cm i wysokości 5-6 metrów. Jałowcom towarzyszy roślinność wydmowa m.in.: sporek wiosenny i trawa szczotlicha siwa (szerzej o rezerwacie w dziale: „Ochrona przyrody”). Drugą z przyrodniczych atrakcji Rosanowa są źródła rzeki Ciosenki, największe i najwydajniejsze źródła w Polsce Środkowej. Co sekundę wypływają tu 52 litry wody, co teoretycznie wystarczyłoby do zaspokojenia potrzeb 30-tysięcznego miasta.

Rzeka Bzura w Radziborzu

Cmentarz ewangelicki w Rosanowie

40 • Warto zobaczyć Temperatura wody wypływającej ze źródeł wynosi 9˚C i jest stała w ciągu całego roku. Nisza źródliskowa w Rosanowie jest doskonałym siedliskiem dla cennych i rzadkich gatunków roślin, mszaków a także bezkręgowców. Stosunkowo mało znane źródła rzeki Ciosenki zasługują na szczególne zainteresowanie, jako atrakcja turystyczna nie tylko o znaczeniu lokalnym. Zarówno do rezerwatu „Ciosny” jak i do źródeł rzeki Ciosenki doprowadza Agroturystyczny Szlak Rowerowy Gminy Zgierz. Źródła rzeki Ciosenki

• •

Dwór w Sarnowie

Stanowisko bluszczu w Sarnowie

Dwór i park w Siedlcu

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu ul. Spacerows 2, 95-100 Zgierz tel. / fax. 0 – 42 / 716 59 94. e-mail: [email protected] Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 SARNÓW (gmina Dalików) Na zespół dworsko–parkowo-gospodarczy w Sarnowie składają się murowane: dwór, spichlerz, wozownia i karczma oraz zabytkowy park z licznymi okazami pomnikowych drzew. O dworze nie istnieje praktycznie żadna dostępna literatura – najprawdopodobniej jest to budynek wzniesiony w dwudziestoleciu międzywojennym, albo wówczas gruntownie przebudowany. W sarnowskim parku rosną pomnikowe dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, klon zwyczajny i topole białe, ale prawdziwym unikatem przyrodniczym jest tu jednak imponujące stanowisko bluszczu pospolitego (Hedera helix). Jeden z potężnych jesionów dźwiga na sobie gęsty oplot z soczyście zielonych liści, od podnóża aż po końce rozgałęzionych konarów. Na oko co najmniej 150-letni okaz bluszczu wytworzył coś na kształt grubego na kilka centymetrów, imponującego swoimi rozmiarami bezlistnego pnia i całkowicie zmienił zależny od wieku kształt liści na nietypowy, jajowaty (w odróżnieniu od 3-5 klapowego lub sercowatego, występującego u młodszych osobników). Sarnowski okaz bluszczu można zaliczyć do unikatów przyrodniczych tego typu nawet w skali ogólnopolskiej.  SIEDLEC (gmina Łęczyca) Eklektyczny dwór w Siedlcu wzniesiono w końcu XIX w. dla Łukasza Boettichera, ówczesnego właściciela majątku. Przylegają do niego zabudowania gospodarcze, w tym najstarszy spichlerz, który do czasu wybudowania właściwego dworu pełnił jego funkcję. Obecnie, częściowo zamieszkany dwór jest własnością prywatną. Otacza go zdziczały park angielski z malowniczym stawem. W pobliżu dworu stoi piętrowy młyn motorowy, wzniesiony z cegły, prawdopodobnie w 1. połowie XX. stulecia, niegdyś również wchodzący w skład tutejszego majątku. W Siedlcu warto również zobaczyć rzymskokatolicki kościół pw. św. Marcina, zbudowany w latach 1922-30 według projektu prof. Zdzisława Mączeńskiego. Ta eklektyczna trójnawowa budowla, przykryta jest sklepieniem kryształowym. Od strony fasady znajduje się kwadratowa wieża pełniąca funkcję dzwonnicy. Do prezbiterium przylegają dwie symetryczne kaplice. Wewnątrz świątyni znajduje się późnobarokowy ołtarz z obrazem św. Antoniego w zwieńczeniu i Matką Boską z Dzieciątkiem w sukience rokokowej z XVIII w. pośrodku. Po bokach obrazy św. Marcina i Zmartwych-

Warto zobaczyć • 41 wstania. Boczne ołtarze z końca XVIII w. w stylu rokokowym zawierają obrazy św. Franciszka i św. Walentego. W świątyni znaleźć można również tablicę z napisem: „Za Kościół, Wiarę i Polskę w 1942 r. zginęli śmiercią męczeńską w Dachau proboszcz parafii Siedlec ks. Juliusz Aksman i ks. Józef Binkowski. W 22 rocznicę śmierci tablice ufundowali współwięzień ks. Kanonik Stanisław Gajdzicki, proboszcz od 1946 r. i parafianie. Siedlec 1946 r.”. Miejscowy cmentarz rzymskokatolicki w Siedlcu położony jest na południe od drogi łączącej wieś z szosą Łeczyca-Krośniewice. Znajduje się na nim kilka zabytkowych nagrobków ziemiańskich z XIX i XX wieku, wykonanych z piaskowca. Jeden z ciekawszych kryje prochy właściciela dóbr Siemszyce, Władysława R(...)wskiego [zwietrzały piaskowiec nie pozwala na dokładne odczytanie nazwiska]. Jest to pomnik w stylu secesyjnym, ozdobiony wizerunkami pochodni skierowanych płomieniami ku dołowi, na znak gasnącego życia.

• •

Parafia p.w. św. Marcina w Siedlcu Siedlec 18, 99-100 Łęczyca tel. 0 – 24 / 721 14 26 PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej w Łęczycy Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04

Staw obok dworu w Siedlcu

Kosciół parafialny w Siedlcu

 SWOBODA (gmina Zgierz) Jedną z większych atrakcji turystycznych okolic Białej i Dzierżąznej jest ferma strusi w Swobodzie prowadzona przez pana Benedykta Bratusa, Można tu zobaczyć nie tylko wspaniałe strusie stado, ale również egzotyczne świnki wietnamskie i typowe zwierzęta domowe. Do fermy prowadzi Agroturystyczny Szlak Rowerowy.

•

Ferma strusi - Gospodarstwo rolne - Benedykt Bratus Swoboda 1, 95-001 Biała tel. 0 – 42 / 715 55 75, tel. kom. 0 - 604 61 65 40

 SZCZAWIN (gmina Zgierz) Szczawin to malowniczo położona wieś należąca w przeszłości do arcybiskupów gnieźnieńskich. Od 1922 r. jest miejscem rekolekcji i wypoczynku alumnów z diecezji łódzkiej. Obok tutejszej leśniczówki rośnie kilka zabytkowych dębów o obwodach od 320 do 600 cm, stanowiących pomniki przyrody. Bedąc w Szczawinie warto zajrzeć na tutejszy cmentarz rzymskokatolicki. Nekropolia zlokalizowana na zachód od kościoła (przy szosie Glinnik – Jeżewo) została założona około 1800 r. Otoczona jest ceglanym murem z kutą bramą i furtką z 2 poł. XIX w. Na uwagę zasługuje tu (najstarszy na cmentarzu) nagrobek oficera z czasów napoleońskich Józefa Smoleńskiego, pochodzący z 1828 r.. Płyta nagrobka zwieńczona jest greckim hełmem lub, jak mówią inne źródła, nakryciem głowy francuskich kirasjerów. Jednym z ciekawszych jest też nagrobek Wawrzyńca Ignacego Siemiątkowskiego (1861), właściciela Smardzewa i zmarłego w Londynie Jana Siemiątkowskiego (1971) oraz grobowiec rodziny Urbanowskich i Goskich z 1894 roku z marmurowymi tablicami inskrypcyjnymi. Spoczywa tu m.in. Ignacy Urbanowski – oficer wojsk polskich 1831 r., uczestnik powstania 1863 r., kawaler Virtuti Militari, więzień stanu w latach 1864-1871. Ponadto w północnym narożniku cmentarza pochowani zostali żołnierze rosyjscy i nie-

Ferma strusi w Swobodzie

Nagrobek J. Smoleńskiego w Szczawinie

Kwatera z czasów I wojny św. w Szczawinie

42 • Warto zobaczyć mieccy polegli w listopadzie 1914 r. Spoczywa tu 150 żołnierzy, do dziś przetrwało 16 betonowych nagrobków. Do 1987 r. stał w Szczawinie zabytkowy drewniany kościół parafialny p.w. św. Stanisława. Kościół ten spłonął - dwa barokowe ołtarze i zabytkowa chrzcielnica zostały uratowane i znajdują się dziś w nowej murowanej świątyni.

•

Obelisk poświęcony żołnierzom I wojny św.

Filary bramy cmentarnej w Tkaczewskiej Górze

•

 TKACZEWSKA GÓRA (gmina Parzęczew) Dawny cmentarz ewangelicki w Tkaczewskiej Górze leży na zachód od centrum wsi, w głębi lasu. Do dziś zachowało się tu kilkanaście nagrobków głównie z przełomu XIX i XX w., po części z czytelnymi niemieckimi napisami; a ponadto - trzy ceglane filary, pomiędzy którymi zamontowane były niegdyś: brama wjazdowa i furta cmentarna. W przysiółku Reksuł (dawniej odrębnej wiosce) po wschodniej stronie drogi znajduje się inny cmentarz ewangelicki założony przez kolonistów holenderskich. Zapomniana nekropolia na planie zbliżonym do kwadratu (ok. 50 x 50 m), jest dziś całkowicie zarośnięta krzewami i samosiejkami drzew. Nie zachowały się tu żadne nagrobki, jest natomiast jeszcze drewniany pochylony krzyż z wyrytą datą „1923”.

•

Nagrobki na cmentarzu w Tkaczewskiej Górze

Kościół parafialny w Topoli Królewskiej

Murowana fasada świątyni w Topoli

Parafia Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika Szczawin 107, 95-002 Smardzew tel. 0 – 42 / 716 93 89 Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84

 TOPOLA KRÓLEWSKA (gmina Łęczyca) Miejscowa parafia została erygowana w 1300 r. przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę. Obecny drewniany kościół pw. św. Bartłomieja w Topoli Królewskiej zbudowany został w roku 1711, z fundacji tutejszego proboszcza i kantora łęczyckiego, ks. Wojciecha Kamińskiego. Kościół wzniesiono z dębowego drewna, w miejscu poprzedniej świątyni. Jest to orientowana, jednonawowa budowla konstrukcji zrębowej, oszalowana. W dniu 16 października 1712 r. sufragan włocławski, biskup Ignacy Bardzyński dokonał poświęcenia nowowybudowanej świątyni, a w dniu 28 maja 1724 roku konsekrował ją biskup Franciszek Kraskowski sufragan gnieźnieński. W latach 1881-87 kościół został gruntownie przebudowany i wydłużony o jedno murowane przęsło. Wówczas też wzniesiono murowaną fasadę. We wnętrzu, w barokowym ołtarzu głównym z roku 1700 znajduje się cenny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem pochodzący z XVII w., ponadto warto zwrócić uwagę na dwa ołtarze boczne rokokowe. Obok świątyni stoi murowana, trójprzęsłowa dzwonnica. Miejscowy cmentarz rzymskokatolicki położony jest przy drodze z Topoli do Witoni. Centralną budowlą nekropolii jest kościółek pw. św. Rocha z 1845 roku ufundowany przez rodzinę Chrzanowskich z Zawad. Jest to budynek drewniany, na planie prostokąta, z niewielka kruchtą od frontu. Zarówno kruchta jak i nawa pokryte zostały dachami dwuspadowymi, obitym blachą. Na środku kalenicy sygnaturka z baniastym chełmem.

Warto zobaczyć • 43 Innym fascynującym zabytkiem tej nekropolii jest olbrzymia kaplica grobowa umiejscowiona w południowo-wschodnim narożniku cmentarza. Jest to grobowiec rodziny Kłobskich herbu Pomian. Nad wejściem - herb zachowany w dobrym stanie. Z ciekawych nagrobków warto zwrócić uwagę na piaskowcowy, secesyjny pomnik otoczony neogotyckim, żeliwnym ogrodzeniem ufundowany przez właściciela majątku Topola Królewska dla żony A. Józefowej z Kriglów Konarzewskiej i wykonany z czerwonego granitu nagrobek Junosza-Stępowskich, właścicieli Prądzewa. Najbardziej znaną osobą pochowaną w Topoli jest Włodzimierz Dybek (1824-83), pochodzący ze znanej rodziny lekarskiej. W okresie powstania styczniowego pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych w rządzie Romualda Traugutta. Po klęsce powstania zesłany na Syberię, po powrocie osiadł w Topoli. W pobliżu skrzyżowania dróg, Topola – Kutno i Topola – Dąbie n. Nerem stoi murowany młyn motorowy, wzniesiony najprawdopodobniej w latach międzywojennych. Jest to w częsci trój-, w części czterokondygnacyjna budowla z cegły. Obecnie posiada napęd elektryczny i jest czynna.

•

Parafia p.w. św. Bartłomieja Apostoła w Topoli Królewskiej Topola Królewska 63, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 722 32 46

 TUR (gmina Wartkowice) Tur jest najstarszą wzmiankowaną miejscowością gminy Wartkowice – wymieniono go bowiem już w 1136 w „Kodeksie Wielkopolskim”. Tutejszy drewniany kościół p.w. śś. Apostołów Piotra i Pawła wzniesiono ok. połowy XVIII wieku z fundacji Jakuba Dąbrowskiego, chorążego smoleńskiego. Kościół w Turze jest budowlą jednonawową, konstrukcji zrębowej, z węższym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium zwróconym na zachód oraz późniejszymi przybudówkami. Z obu stron nawy usytuowane są symetrycznie kaplice boczne. We wnętrzu świątyni zachowała się późnogotycka kamienna chrzcielnica z klasycystyczną drewnianą pokrywą oraz XVIIIwieczne ołtarze dekorowane rzeźbami. Barokowy ołtarz główny zdobiony jest rzeźbami św. Piotra i św. Pawła z połowy XVIII w. Dwa późnobarokowe ołtarze boczne zawierają rzeźby św. Rozalii św. Niewiasty z 2 poł. XVIII w. W pobliżu kościoła znajduje się także murowana dzwonnica, plebania (XX w.) oraz XIX wieczna organistówka. Na miejscowym cmentarzu rzymskokatolickim zachowało się na nim kilka wyjątkowej urody XIX-wiecznych nagrobków. Najciekawszy z nich to grób rodziny Rudnickich składający się z kilku nagrobków i płyt, z których szczególna uwagę przykuwa piękny postument zwieńczony rzeźbą klęczącego aniołka trzymającego krzyż, ozdobiony w dolnej części rzeźbami i płaskorzeźbami o znaczeniu symbolicznym: liście, kwiaty, czaszka, łańcuch, kotwica. Na jednym ze starych nagrobków zachowała się sygnatura łódzkiego kamieniarza Alfreda Fibigera. W tylnej części nekropolii można odnaleźć grób nieznanego z imienia i nazwiska polskiego żołnierza poległego we wrześniu 1939 r. Ciekawostką jest kamień wmurowany w słup bramy cmentarnej, z datą 1923 i inicjałami „ks. L.L.”, „J.W.” i „B.K.”. Być może chodzi o datę budowy lub odnowienia bramy lub bramy i ogrodzenia, a inicjały odnoszą się do ówczesnego proboszcza i fundatorów tego przedsięwzięcia.

Kościół cmentarny św. Rocha w Topoli Król.

Kaplica grobowa Kłobskich w Topoli Król.

Drewniany kościół parafialny w Turze

Pomnikowy starodrzew przy światyni w Turze

44 • Warto zobaczyć

•

Cmentarz rzymskokatolicki w Wartkowicach

Pamiątkowy obelisk w Wartkowicach

 WARTKOWICE (gmina Wartkowice) Wartkowice to miejscowość o średniowiecznym rodowodzie. Najstarsze wzmianki mówią o najeździe krzyżackim i spaleniu wsi. W zapiskach z końca XIV wieku znaleźć można nazwiska ówczesnych właścicieli - Janko de Warthcouie oraz Jacek de Woyla. Na początku XVIII w. w Wartkowicach wzniesiono drewniany kościół p.w. Narodzenia Matki Boskiej, św. Wawrzyńca i św. Anny. W 1997 r. rozpoczęto jego przenosiny do Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Dziekanowicach. Na jego miejscu znajduje się tablica pamiątkowa. Obecny, bezstylowy kościół wzniesiono w 1985 r., tuż obok dawnego drewnianego kościoła. W Wartkowicach znajduje się cmentarz rzymskokatolicki ujęty w ewidencji zabytków. Jego centralnym punktem jest neogotycka kaplica. Na szczególną uwagę zasługują nagrobki rodziny Smogorzewskich oraz Marii Pieńkowskiej. W centrum miejscowości w 2001 roku odsłonięty został pomnik upamiętniający wydarzenia II wojny światowej, m.in. 10.IX.1939 r. kiedy 3. szwadron por. Marcina Walickiego z 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich stoczył zwycięską bitwę z oddziałami 221. Dywizji Piechoty Landswehry.

•

Nagrobek Smogorzewskiego w Wartkowicach

Krzyże autorstwa pana Jacka Rurarza

Cmentarz ewangelicki w Wilczycy

Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła w Turze Tur 1, 99-220 Wartkowice tel. 0 - 43 / 678 57 26

 arafia św. Anny i Najświętszej Maryi Panny Matki MiłosierP dzia w Wartkowicach 99-220 Wartkowice tel. 0 - 43 / 678 55 11

 WIELKA WIEŚ (gmina Parzęczew) W Wielkiej wsi mieszka pan Jacek Rurarz, z zawodu rolnik, zajmujący się amatorsko rzeźbą w drewnie. Szczególne miejsce w jego twórczości zajmuje rzeźba sakralna — większość prac to oryginalne w swej formie, niepowtarzalne krzyże wykonane z drewna gruszy, brzozy i sosny. Artysta ma na swym koncie kilka wystaw m.in.: w Duszpasterstwie Akademickim, w Duszpasterstwie Środowisk Twórczych oraz Galerii „Adi Art” w Łodzi. Współpracuje także z Łódzkim Domem Kultury.  WILCZYCA (gmina Dalików) Nekropolia ewangelicka w Wilczycy położona jest pośród pól na północ od wsi. Z drogą asfaltową biegnącą przez Wilczycę łączy go słabo widoczna droga polna. Dawniej wyróżniał się w krajobrazie jako zwarta kępa zieleni, dziś „wtopił” się w młody las sosnowy. Zachowało się tu kilka ziemnych mogił i nagrobków z różnych okresów: dwa prawdopodobnie z przełomu XIX/XX w., dwa z okresu międzywojennego (jeden z nich to ogromny rodzinny grobowiec) oraz trzy powojenne, z których najmłodszy pochodzi z 1995 r. Na powojennych nagrobkach są wyłącznie polskie inskrypcje, na dwóch najstarszych po niemiecku (tzw. gotykiem). Na cmentarzu stoi duży drewniany krzyż. Obiekt jest bardzo mocno zarośnięty.  WILKOWICE (gmina Wartkowice) Na zagrodę młyńską, stojącą w Wilkowicach, tuż przy moście na rzece Ner składają się: drewniany młyn wodny z 1922 r. niegdyś wykorzystujący wody Neru oraz drewniany dom młynarza z 1940 r. We wsi stoi dworek, wzniesiony ok. 1900 roku. Jest to budynek

Warto zobaczyć • 45 murowany, wzniesiony na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym. Pozbawiony jest elementów dekoracyjnych. Obecnie dwór stanowi własność prywatną i jest zamieszkany.  WILKÓW (gmina Dalików) Dawny cmentarz ewangelicko-augsburski w Wilkowie ukryty jest w lesie na południe od wsi. Aby dotrzeć do niego najlepiej zapytać o drogę mieszkańców. Nekropolia zlokalizowana jest przy leśnej drodze i w sosnowej monokulturze wyróżnia się jako dębowa „wyspa”. Przetrwało tu kilkanaście ziemnych mogił i zdewastowanych grobów, głównie z okresu międzywojennego i powojennego. Częściowo zachowała się tu jedna, powojenna tablica z inskrypcjami w języku polskim (grób małżeństwa Bort). Na cmentarzu stoi duży, drewniany krzyż z wyrytą datą 1995.  WŁADYSŁAWÓW (gmina Zgierz) Dawna nekropolia ewangelicka we Władysławowie położona jest na północ od szosy biegnącej przez wieś, w niewielkim lasku. Teren otoczony jest ziemnym wałem widocznym do dziś, przetrwały słupki bramy i furtki cmentarnej. W obrębie nekropoli odnaleźć można ok. 10 nagrobków i ziem­nych mogił z żelaznymi krzyżami (łącznie). Najstarszy nagrobek (opierając się na zachowanych inskrypcjach) pochodzi z 1886 r., najmłodszy pochówek miał tu miejsce w 1952 r. Na cmentarzu zachował się ponadto fragment dużego, drewnianego krzyża.

• •

Cmentarz ewangelicki w Wilkowie

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Zgierzu ul. Spacerows 2, 95-100 Zgierz tel. / fax. 0 – 42 / 716 59 94. e-mail: [email protected] Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel./fax. 0 - 42 / 719 08 99

 WÓLKA (gmina Wartkowice) Na zespół zagrody młyńskiej w Wólce składa się drewniany młyn z 1905 r., zmodernizowany w latach 80. XX w. oraz murowany dom młynarza, wzniesiony w 1925 r. Trójkondygnacyjny młyn pozbawiony jest dawnych urządzeń wodnych. Obecnie posiada napęd elektryczny i prowadzi działalność usługową. Jest właśnością prywatną. W pobliżu działa niewielka elektrownia wodna spiętrzająca i wykorzystująca do swych celów wody rzeki Ner.  WYTRZYSZCZKI (gmina Parzęczew) Tutejszy stary cmentarz ewangelicki, podobnie jak większość obiektów tego rodzaju, położony jest w niewielkim zagajniku, który widać doskonale z szosy Parzęczew – Ozorków jadąc do tej ostatniej miejscowości (kilkadziesiąt metrów od miejsca gdzie łączy się z nią szosa do Chociszewa). Po dawnej nekropolii pozostały do dziś dwa filary bramy wjazdowej, resztki przewróconego drewnianego krzyża, kilkanaście zdewastowanych nagrobków i ślady ziemnych mogił. Na jednym z nagrobków odczytać można jeszcze niemieckie napisy.

•

Drewniany młyn nad Nerem w Wilkowicach

Cmentarz ewangelicki we Władysławowie

Zagroda młyńska w Wólce

Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew, tel. 0 - 42 / 718 60 84

Filary bramy cmentarnej w Wytrzyszczkach

46 • Baza noclegowa

Hotele HOTEL „PORTO FINO” *** ul. Sadowa 4, Lućmierz - Ośrodek 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 230 93 99 fax. 0 - 42 / 716 44 03 www.porto-fino.pl e-mail: [email protected] Hotel „Porto Fino”

Restauracja hotelu „Porto Fino”

ZAKRES OFERTY: 11 klimatyzowanych pokoi klasy lux z łazienkami (w pokojach tv, radio, telefon), sala biznesowa na 12 osób, restauracja na 160 osób, organizacja przyjęć i imprez okolicznościowych, całodobowy parking.

HOTEL „MAR - TRANS - POL” ** Topola Królewska 37, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 722 34 00 fax. 0 - 24 / 388 75 03 www.hotelmtp.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: 30 miejsc noclegowych, apartament (klimatyzacja, wanna do hydromasażu - jacuzzi oraz kominek, pokoje 1-, 2- osobowe z łazienką (w cenie pokoju śniadanie), TV – SAT, udogodnienia dla niepełnosprawnych, restauracja „Królewska” (4 klimatyzowane sale, nowoczesna kuchnia oparta o potrawy regionalne i sezonowe), bar, sala konferencyjna, parking strzeżony, możliwość zakupów, informacja turystyczna, dostęp do internetu, zniżki w weekendy, spotkania biznesowe, eleganckie kolacje okolicznościowe, biesiady przy grillu, catering, wieczorki taneczne, organizacja imprez okolicznościowych, konferencji i szkoleń, bezpłatny parking strzeżony, obiekt monitorowany. Obsługa grup turystycznych i gości indywidualnych.

Hotel „Mar - Trans - Pol”

Zajazdy ZAJAZD „EMILIA” ul. Zgierska 2, Emilia 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 03 63 tel. 0 - 42 / 717 03 95 www.zajazdemilia.pl www.zajazd-emilia.e-tur.com.pl

Restauracja „Królewska”

ZAKRES OFERTY: 22 miejsca noclegowe (pokoje 2- osobowe z łazienką, apartament 2- osobowy, w cenie noclegu – śniadanie), sala konferencyjna (30 miejsc), sala zabaw dla dzieci, parking strzeżony.

ZAJAZD „POLANKA” ul. Zgierska 12, Emilia 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 95 85 tel. kom. 0 - 604 806 870 ZAKRES OFERTY: 25 miejsc noclegowych, pokoje 2- i 3- osobowe z łazienką, restauracja, bar, parking. Zajazd „Emilia”

Baza noclegowa • 47

Ośrodki wypoczynkowe i szkoleniowe OŚRODEK HARCERSKI HUFCA ZHP ZGIERZ ul. Ozorkowska 1, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 96 19 ZAKRES OFERTY: 42 miejsca noclegowe całoroczne, 47 miejsc noclegowych sezonowych, wyżywienie. plac zabaw, boisko sportowe, parking, organizacja wczasów, kolonii, zielonych szkół, biwaków i kuligów, organizacja imprez okolicznościowych, integracyjnych, szkoleń i konferencji

OŚRODEK WYPOCZYNKOWY URZĘDU MIASTA ŁODZI „SŁONECZNA POLANA 1” ul. Sosnowa 11 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 91 80

WYDZIAŁU EDUKACJI

Ośrodek Hufca ZHP Zgierz w Grotnikach

„SŁONECZNA POLANA 2” ul. Ozorkowska 3 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 91 79

ZAKRES OFERTY (ŁĄCZNIE W OBU OBIEKTACH): 80 - 100 miejsc noclegowych w budynkach całorocznych (pokoje 1- i 2- i 3-osobowe), 60 miejsc noclegowych sezonowych w domkach typu „Brda” (pokoje 4 i 5 – osobowe), kawiarnia, sala kominkowa, całodzienne wyżywienie, sala konferencyjna (60 osób), basen odkryty, brodzik, sauna, solarium, jacuzzi, zarybiony staw (możliwość wędkowania), plac zabaw, boisko sportowe, opieka medyczna, miejsca na ognisko i grill, parkingi, możliwość organizacji wczasów, kolonii, imprez integracyjnych i okolicznościowych, szkoleń i konferencji.

Ośrodek „Słoneczna Polana” w Grotnikach

OŚRODEK REHABILITACYJNO - WYPOCZYNKOWY „JEDLICZANKA” ul. Jedlinowa 13, Jedlicze A, 95-073 Grotniki tel. kom. 0 - 601 237 761 www.jedliczanka.com e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny, 35 miejsc noclegowych, możliwość wyżywienia, kawiarnia, grill, sauna, siłownia, zarybiony staw (możliwość wędkowania), boisko sportowe, sala sportowa, parking, organizacja wczasów, imprez integracyjnych, okolicznościowych, szkoleń i konferencji

Ośrodek „Jedliczanka” w Jedliczu

OŚRODEK SZKOLENIOWY KOALICJI ŁAMANIA OPORÓW SPOŁECZNYCH „KŁOS” ul. Jedlinowa 42/44, Jedlicze, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 91 67 wew. 200 www.klos.tpn.org.pl e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: Lokalizacja na terenie ORW „Zacisze”, 28 miejsc noclegowych + 2 dostawki, pokoje 2-, 3-, 4-osobowe z łazienkami, bar, wyżywienie na zamówienie, sala konferencyjna do 50 osób, możliwość jazdy konnej i nauki jazdy w Stajni pod Jodłami zarządzanej również przez Towarzystwo Przyjaciół Niepełnosprawnych, organizacja imprez okolicznościowych, ogniska, grill – uwaga: obiekt przyjmuje wyłącznie grupy zorganizowane.

Ośrodek „Kłos” w Jedliczu

OŚRODEK WCZASOWY „BORUTA” ul. Ozorkowska 37, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 90 00, tel. kom. 0 – 697 625 335 www.grotniki.hg.pl e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: 50 miejsc noclegowych całorocznych w piętrowym budynku murowanym, 160 miejsc noclegowych sezonowych w murowanych pawilonach parterowych, wyżywienie, dwie świetlice, plac zabaw, boisko sportowe, miejsce na grilla, parking, organizacja wczasów, kolonii, zielonych szkół i biwaków, imprez okolicznościowych, szkoleń i konferencji

Ośrodek Wczasowy „Boruta” w Grotnikach

48 • Baza noclegowa GMINNY OŚRODEK SZKOLENIOWO - WYPOCZYNKOWY Dzierżązna 4, 95-001 Biała tel. 0 42 / 717 84 66, fax 0 42 / 717 80 18 ZAKRES OFERTY: 20 miejsc noclegowych całorocznych w budynku murowanym, 80 miejsc noclegowych sezonowych (w domkach kempingowych), wyżywienie, grill, boisko, plac zabaw, staw (możliwość wędkowania), scena widowiskowa, organizacja wczasów, kolonii, zielonych szkół i biwaków, imprez okolicznościowych i plenerowych, szkoleń i konferencji, parking. Ośrodek w Dzierżąznej

Gospodarstwa agroturystyczne GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „TARTAK” – Ewa i Henryk Dębowscy Brudnów Stary 5, 99-205 Dalików tel. 0-43 / 679 04 64, tel. kom. 0-608 618 820, 0-692 483 322 e-mail: [email protected]

Gospodarstwo „Tartak” w Brudnowie

ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny – dom drewniany, gospodarstwo rolne - produkcja roślinna i zwierzęca, 8 miejsc noclegowych w 3 pokojach, całodobowe wyżywienie lub możliwość korzystania z kuchni, miód z własnej pasieki, hotel dla koni, dwa stawy rybne - możliwość wędkowania, możliwość kontaktu ze zwierzętami domowymi, organizacja wycieczek samochodowych (van dla 8 osób), w pobliżu lasy i nieczynne żwirownie.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Anna i Sławomir Radzikowscy Chrząstów Wielki 10, 95-045 Parzęczew tel. kom. 0 - 697 708 419 e-mail: [email protected]

Stawy w Brudnowie

ZAKRES OFERTY: Wakacje w wojskowym stylu, noclegi w wieloosobowych namiotach wojskowych na „kanadyjkach”, nocne warty, poranne zaprawy, kompletny mundur i replika karabinu, zajęcia z taktyki pola walki, możliwość całodziennego wyżywienia i korzystania z kuchni, miejsce na ognisko, ogród, plac zabaw, dostęp do internetu, szlaki rowerowe, w pobliżu las i kąpielisko.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Stanisław Kubiak Ciosny 29, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 55 98 ZAKRES OFERTY: Kompleks obiektów: tartak, młyn wodny i stawy rybne – możliwość wędkowania, grzybobrania, organizacji ognisk. Gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym. Gospodarstwo pp. Radzikowskich (Chrząstów)

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Bernard Palmowski Ciosny 20, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 56 17 ZAKRES OFERTY: W sezonie noclegi na sianie, kontakt ze zwierzętami gospodarskimi, świeże mleko, ciasto drożdżowe, kanapki ze smalcem. Gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym i konnym.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Wiesław Polasiński ul. Pogodna 112, Dąbrówka Strumiany, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 80 77 Gospodarstwo Bernarda Palmowskiego

ZAKRES OFERTY: 15 miejsc noclegowych, gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym

Baza noclegowa • 49 GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Beata i Stanisław Stańczyk Dąbrówka Strumiany 89, 95–100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 80 75 ZAKRES OFERTY: Obiekt sezonowy - domek letniskowy (5 miejsc noclegowych, łazienka), pole biwakowe, konie w zaprzęgu, staw rybny - możliwość wędkowania, miejsce na ognisko, grzybobranie w okolicznych lasach, gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Lesław Lufniak ul. Wycieczkowa 7, Dabrówka Wielka, 95-100 Zgierz tel. kom. 0 - 606 591 905, 0 - 507 955 526 www.stajniamalinka.republika.pl e-mail: [email protected]

Sanie z kolekcji p. Zbigniewa Hauke

ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny, 4 miejsca noclegowe (2 pokoje), całodzienne wyżywienie, jazda konna na padoku i w terenie, miejsce na ognisko, w pobliżu las i kąpielisko (0,5 km), okolice atrakcyjne krajobrazowo, znajomość języka angielskiego.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Irena Stańczak Dąbrówka Wielka 31, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 83 02, tel. kom. 0 - 606 924 437 ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny, 20 miejsc noclegowych (8 pokoi), całodzienne wyżywienie, miejsce na ognisko, możliwość wypożyczenia rowerów, w pobliżu las i kąpielisko, możliwość wędkowania.

Biesiada na polanie w Dzierżąznej

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Jan Jarota Dzierżązna 41, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 63 46, tel. kom. 0 - 604 348 488 ZAKRES OFERTY: Obiekt sezonowy - domek kempingowy (4 miejsca), pole namiotowe, staw rybny – wędkowanie, organizacja ognisk. Gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym i konnym.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „POD AKACJAMI” – Zbigniew Hauke Dzierżązna Parcela 38, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 717 84 87, tel. kom. 0 - 501 331 212 ZAKRES OFERTY: Przejazdy zaprzęgami: wozy drabiniaste, bryczki, kuligi w zaprzęgach, organizacja ognisk integracyjnych, rodzinnych i dla grup zorganizowanych z pieczeniem kiełbasek (chleb wiejski), gawędy, ekspozycja dawnego sprzętu gospodarstwa wiejskiego, realizacja programów edukacyjnych, ścieżki edukacyjne: regionalna, ekologiczna i prozdrowotna (współpraca z placówkami oświatowymi), zwiedzanie okolicy: rezerwat jałowców „Ciosny”, miejsca pamięci narodowej, stara kuźnia – pokaz kucia podków, ekspozycja narzędzi kowalskich, młyn wodny, tartak, ferma strusi, świnki wietnamskie. Lokalizacja przy agroturystycznym szlaku rowerowym i konnym.

Gospodartwo Jana Jaroty

„Stajnia Galopada”

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „STAJNIA GALOPADA” – Aleksandra Boruta-Michalak Kolonia Głowa 43, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 55 67, tel. kom. 0 - 609 028 012 ZAKRES OFERTY: Pokój (2 miejsca noclegowe), pensjonat dla koni, nauka jazdy konnej (padok, jazda rekreacyjna), przejażdżki bryczką, kuligi. „Stajnia Galopada”

50 • Baza noclegowa GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „RANCZO NATURA PLUS” – Grażyna Kietla Kotowice k. Rogoźna 16, 95-001 Biała tel. 0 - 42 / 715 50 06, tel. kom. 0 - 607 478 120 www.ranczonatura.pl

„Ranczo Natura Plus”

ZAKRES OFERTY: Pole namiotowe, jazda konna dla dorosłych i dzieci (nauka jazdy, jazda rekreacyjna i sportowa), przejażdżki bryczką, kuligi, organizacja imprez konnych, pensjonat dla koni (10 miejsc), organizacja dziennych pobytów dzieci i młodzieży (zielone szkoły, biegi na orientację), ścieżki edukacyjne: ekologiczna i regionalna, stawy rybne – wędkowanie, zabawy z psami (dogoterapia: malamuty, alaskany) po umówieniu z instruktorem: p. Joanna Pągowska (tel. 0 - 42 / 717 90 80), wycieczki z przewodnikiem po okolicy, organizacja imprez zbiorowych rodzinnych i firmowych. Organizacja plenerów artystycznych, plac zabaw dla dzieci, grzybobranie.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE „STAJNIA CEDUŁA” – Magdalena i Jerzy Stańczak ul. Łanowa 31, Rosanów, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 717 05 14, tel. kom. 0 - 664 763 667 (Jerzy) tel. kom. 0 - 668 192 416 (Magdalena) „Ranczo Natura Plus”

ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny, 2 pokoje (6 miejsc noclegowych), jazda konna (nauka jazdy, jazda rekreacyjna i sportowa), ogniska, biesiady, imprezy zbiorowe, przejażdżki bryczką, kuligi. Gospodarstwo przy agroturystycznym szlaku rowerowym, początek szlaku konnego. STAJNIA OFERUJE: wysokostandardowy hotel dla koni (myjka dla koni, śliczna siodlarnia itp.), kompletnie wyposażony parkur, naukę jazdy konnej, jazdę terenową po okolicznych lasach.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – Zbigniew Woźnicki Wiktorów 28, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 718 49 40, tel. kom. 0 - 661 636 412 „Stajnia Ceduła”

ZAKRES OFERTY: Obiekt całoroczny: 2 pokoje (7 miejsc), 2 domki letniskowe (6 miejsc), pole biwakowe, pełne wyżywienie lub możliwość korzystania z kuchni, nauka jazdy konnej i jazda rekreacyjna, przejażdżki bryczką, kuligi, stawy rybne – wędkowanie, kajaki, bilard, organizacja imprez zbiorowych, grzybobranie w okolicznych lasach

Ośrodki jazdy konnej i hotele dla koni

Gospodarstwo Zbigniewa Woźnickiego

WESTERN RANCH BIAŁA – Jacek Rogulski ul. Wypoczynkowa 11, 95-001 Biała tel. kom. 0 - 601 33 24 50 e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: Pensjonat dla koni, szkolenie koni metodami naturalnymi, trening sportowy koni i jeźdźców w stylu western, profesjonalna opieka weterynaryjna i kowalska, oświetlona ujeżdżalnia, noclegi.

HOTEL DLA KONI „WESOŁA” – Sławomir Wosiecki GRABISZEW 1, 95–001 Biała tel. kom. 0 - 603 75 45 85 ZAKRES OFERTY: Położenie w okolicy lasów i zbiorników wodnych, Nowa ocieplona stajnia, wybiegi dla koni z wodopojem (staw). Agroturystyczny Szlak Konny

Baza noclegowa • 51 STAJNIA „GROTNIKI” – Andrzej Zahorski Jedlicze B, ul. Stara Droga 17, 95–073 Grotniki tel. 0 - 692 995 636 e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: Jazda konna na różnym poziomie zaawansowania, pod okiem profesjonalistów, przejażdżki wozami, możliwość wycieczek (jazda konna + ognisko) dla grup zorganizowanych

HODOWLA KONI ARABSKICH „KĘBLINY” – Leszek Jarmuż ul. Włościańska 7, Kębliny, 95–001 Biała tel. 0 - 601 287 792 www.kebliny-arabians.pl e-mail: [email protected]

Stadnina Hucułów w Madajach Starych

ZAKRES OFERTY: Pensjonat dla koni, przestronne murowane boksy dla koni, karuzela dla koni, kryta ujeżdżalnia, czworobok, parkur z przeszkodami, w okolicy - świetne tereny jeździeckie, możliwość treningu z instruktorem, na miejscu hodowla koni arabskich.

STADNINA KONI HUCULSKICH – JAZDY KONNE – Sławomir Gut Madaje Stare 1, 99-205 Dalików tel. 0 - 43 / 679 04 03 e-mail: [email protected]

Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun”

ZAKRES OFERTY: Gospodarstwo agroturystyczne z certyfikatem ekologicznym, malownicze położenie pośród lasów i stawów, w pobliżu rezerwatu przyrody „Jodły Oleśnickie”, stado koni huculskich, jazda na lonży, na padoku, z oprowadzaniem, dla zaawansowanych - jazda w terenie, do wynajęcia 3 pokoje, możliwość pełnego wyżywienia, kozie mleko, warzywa i owoce, własne przetwory, wypożyczalnia rowerów, rajdy rowerowe, las, rzeka, staw rybny (kąpiel, wędkarstwo), sad, niewielka winnica, możliwość uczestnictwa w pracach gospodarskich, wieczorny relaks przy ognisku.

GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE – OŚRODEK JAZDY KONNEJ „TABUN” – Emil Wójcicki Pustkowa Góra 14, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 718 62 54 tel. kom. 0 - 517 797 821, 0 - 604 841 192 ZAKRES OFERTY: Pobyty wakacyjne i weekendowe, pokój gościnny, spanie pod namiotem lub na sianie, nauka jazdy konnej, jazda na padoku i w terenie, kolekcja starych pojazdów konnych oraz narzędzi rolniczych, przejażdżki bryczką po okolicy, stajnia - hotel dla koni, stała opieka weterynaryjna i treningi, miejsce do gry w piłkę, miejsce na ognisko, plantacja truskawek, oprócz koni - zwierzęta domowe, możliwość uczestnictwa w pracach polowych, parking strzeżony, wypożyczalnia rowerów, wycieczki do lasu, nad rzekę i do starych młynów wodnych, kąpiel w stawie na terenie gospodarstwa, obserwacja dzikiej zwierzyny, zbiór grzybów i owoców leśnych.

Ośrodek Jazdy Konnej „Tabun”

Stajnia „Pod Jodłami”

„STAJNIA POD JODŁAMI” – Towarzystwo Przyjaciół Niepełnosprawnych ul. Jedlinowa 42/44, Jedlicze A, 95-073 Grotniki tel. 0 - 42 / 717 91 67 www.tpn.org.pl e-mail: [email protected] ZAKRES OFERTY: Nauka jazdy konnej dla początkujących, doskonalenie umiejętności jeździeckich, jazda w terenie leśnym, hipoterapia, hotel dla koni. Stajnia „Pod Jodłami”

52 • SZLAKI TURYSTYCZNE

Szlaki turystyczne Szlaki piesze

Grotniki

Jedna z mogił w Lesie Lućmierskim

Rezerwat jałowców „Ciosny”

Szlak Okrężny Wokół Łodzi Przebieg szlaku: Łódź (0 km) - Nowosolna (9) - Wiączyń Dolny - Eufeminów - Eufeminówek - Bedoń (22.5) - Hulanka - Bukowiec - Andrespol - Wiśniowa Góra - Huta Szklana - Wiskitno (40) - Grodzisko - Kalinko - Mrogi - Kalinko - Modlica - Kępica - Młynek - Tuszyn (58) - rez. „Molenda” - Rydzynki - Sereczyn – Pabianice (79) - Terenin - Mogilno - Ldzań - Barycz - Kolumna (98) - Poleszyn - Janowice - Włodzimierz - Mikołajewice - Lutomiersk (116) - Kazimierz - Babice Duże - Krzywiec - Rąbień - Aleksandrów Ł. (131) - Ruda Bugaj - Grotniki - Lućmierz (153) - Rosanów - Dzierżązna - Biała - Cyprianów - Swędów - Szczawin - Glinnik - Smardzew (175) - Łódź (184) Znaki czerwone, długość: 184 km Szlak Pamięci Ofiar Hitlerowskiego Ludobójstwa Przebieg szlaku: Łódź (Park Promienistych; 0 km) - Park Szarych Szeregów - Pomnik Martyrologii Dzieci - Rondo Powstańców 1863 r. - Park Adama Mickiewicza - Radogoszcz Muzeum (4) - ul. Liściasta (5.5) - Las Chełmy - Zgierz plac Kilińskiego (15) – Zgierz Plac Stu Straconych (16.5) - Las Proboszczewice (19) – OSIR Malinka (21) – Dąbrówka Strumiany (23.5) - Rosanów (28,5) – Lućmierz (30.5) - Las Lućmierski (31 km) Znaki niebieskie; długość: 31 km 3. Szlak do rezerwatu „Ciosny” Przebieg szlaku: Zgierz Stary Rynek (0 km) - ul. Piątkowska - ul. Ciosnowska – tor kolejowy (1.5) - Las pod Dąbrówkami – granica Zgierz/gmina Zgierz (2.8) – Dąbrówka Malice (3.5) - Rosanów - Las Lućmierski - Rosanów Stary skrzyżowanie (6,0) - Kolonia Ciosny (7.5) - rezerwat „Ciosny” (8.2) - Emilia PKS (9,0 km) Znaki zielone; długość: 9,0 km Agroturystyczny szlak pieszy „Szlakiem bojowym 28. pp. „Strzelców Kaniowskich” Przebieg szlaku: Lućmierz (0 km) – Rosanów (1,6) – Dąbrówka Wlk. (2,6) – Dąbrówka Strumiany (5,5) – Szczawin Mały (8,4) – Las Szczawiński (9,8) – Kębliny (11,0) – Biała, cmentarz (14.3 km) Znaki żółte; długość: 14,3 km

Obelisk i tablica informacyjna w Kęblinach

Kapliczka w Wartkowicach

Szlak im. Marii Konopnickiej Przebieg szlaku: Poddębice (0,0 km) - Klementów - Karnice - Bronów - Dzierżawy - Gusin - Grodzisko - Świnice Warckie (34,0 km) Znaki niebieskie, długość: 34 km (oznakowany na odcinku do Bronowa) Szlak im. Świętej Faustyny Przebieg szlaku: Uniejów (0,0 km) - Wielenin (5.5 km) - Kraski (11.5 km) - Świnice Warckie (13 km) – Głogowiec - (15.2 km) - Kiki Kolonia - granica gmin Świnice Warckie/Wartkowice (17.9 km) – Kiki (19.7 km) - Dzierżawy kościół (20.7 km) - Wartkowice kościół (25.9 km) - Gostków Stary (27.1 km) Znaki żółte, długość: 27,1 km

SZLAKI TURYSTYCZNE • 53 Szlaki rowerowe Agroturystyczny Szlak Rowerowy Gminy Zgierz - trasa główna Przebieg szlaku: Zgierz OSIR „Malinka” (0,0 km) – Dąbrówka Wielka (0,4) – Rosanów Ceduła (2,5) – Rosanów, kaplica (5,5) – Ciosny, młyn (7,3) – Dzierżązna, obelisk (9,0) – Dzierżązna (11,2) – Biała, skrzyżowanie (14,6) – Biała, kościół (15,2) – Cyprianów (16,1) – Szczawin (19,0) – Jeżewo (19,8) – Dąbrówka Strumiany A2 (21,9) – Dąbrówka Sowice, węzeł (23,8) – Zgierz OSIR „Malinka” (25,0 km) trasy boczne: a) Rosanów, kaplica – Rezerwat „Ciosny” - 1 km w obie strony b) Rosanów skrzyż. – Źródła rzeki Ciosenki 2,2 km w obie strony c) Dzierżązna Staw – Swoboda, ferma strusi, 2,6 km w obie strony d) Dzieżązna Staw – Dzierżązna, dworek – 1,4 km w obie strony Znaki zielone, łaczna długość: 32,2 km Agroturystyczny Szlak Rowerowy Łącznikowy Przebieg szlaku: Łódź Łagiewniki (klasztor oo. Franciszkanów; 0,0 km) – Smardzew (3,9) – Maciejów (4,6) – Rozalinów (5,4) – Dąbrówka Marianka (6,1) – Dąbrówka Sowice (7,5) - Zgierz OSIR „Malinka” (8,3 km) Znaki żółte, długość 8,3 km Agroturystyczny Szlak Rowerowy „Szlakiem bojowym Kresowej Brygady Kawalerii z września 1939 r.” Przebieg szlaku: Grotniki, most na rzece Lindzie (0,0 km) – rezerwat „Dąbrowa Grotnicka” (4,1) – Emilia (7,8) – Rosanów (9,5) – Kolonia Głowa, skrzyżowanie (14,8) – Biała, cmentarz (16,5) – Las Szczawiński, węzeł (19,4) – Kębliny, dwór (21,6 km) Znaki czerwone, długość: 21,6 km Szlak „Gorących Źródeł” Przebieg szlaku: Łódź Polesie (0,0 km) – Łódź Teofilów (4,5) - Aleksandrów Łódzki (16,0) – Nowe Krasnodęby (28,5) – Dalików (35,5) – Poddębice (50,0) – Bronów (64,5) – Stemplew (71,5) – Wielenin (75,0) - Uniejów (83,0) – Niewiesz (91,5) – Niemysłów (101,5) - Księże Młyny (107,0) – Siedlątków (112,0) – Pęczniew (119,0) – Brodnia (123,0) – Zadzim (143,5) – Zygry (150,5) - Małyń (157,5) – Szydłów (163,0) Lutomiersk (172,0) – Konstantynów Łódzki (182,5) – Łódź Retkinia (189,0) - Łódż Polesie (194,5 km) Znaki niebieskie, długość 194,5 km

Obelisk w Dzierżąznej

Tablica informacyjna szlaku rowerowego

Kamień myśliwski w Szczawinie

Huba przy drodze do Gajówki

Szlaki rowerowe projektowane (znakowanie planowane w 2008 r.) Szlak „Po Ziemi Parzęczewskiej” Projektowany przebieg szlaku: Parzęczew, zalew (0,0 km) – Parzęczew (Plac Tadeusza Kościuszki; 1,0) - Wielka Wieś (3.7) - Śliwniki Nowe (7,9) - Chociszew PKP (15,0) - Pustkowa Góra, Ośrodek „Tabun” (17,1) - Tkaczewska Góra (18,4) - Nowa Jerozolima (21,3) - Mariampol (23,3) - Budzynek (33,3) - Woźniki (35,9) - Leźnica Wielka Osiedle (39,9) – Leźnica Wielka Zalew (41,2 km) Znaki zielone, długość 41,2 km

Grota Wdzięczności w Nowej Jerozolimie

54 • SZLAKI TURYSTYCZNE

Leśniczówka w Szczawinie

Szlak „W Centrum Polski a – Odcinek „zgierski” (zachodni) Projektowany przebieg szlaku: Skotniki, skrzyżowanie z drogą 71 (0.0 km) - Łagiewniki Nowe, węzeł szlaków (1,4) Łagiewniki Nowe, most na rzece Czerniawce (1,6) - Smardzew, skrzyżowanie (3.0) - Smardzew, zalew (3,2) - Glinnik, skrzyżowanie (4,4) - Szczawin Mały, skrzyżowanie z drogą do Jeżewa (7,8) - Szczawin Mały, skrzyżowanie z drogą do Cyprianowa (8,1) - Cyprianów, skraj lasu (9,6) - Biała, cmentarz parafialny (11,1) Biała (11,8) - Dzierżązna centrum (13.0) - Kania Góra, granica gmin Zgierz i Ozorków (19,4 km) Znaki niebieskie, długość 19,4 km b – Odcinek „zgierski” (wschodni) Projektowany przebieg szlaku: Ustronie, granica gmin Aleksandrów Łódzki / Zgierz (0.0 km) - Jedlicze, przejazd kolejowy PKP (1,1) Grotniki, przystanek PKP (3,6) - Grotniki, most na Lindzie (ul. Ozorkowska; 5,8) - Grotniki/Duraj, granica gmin Zgierz i Parzęczew (6,3 km) Znaki niebieskie, długość 6,3 km

Izba Pamięci Jana Pawła II w Grotnikach

Zalew w Leźnicy Wielkiej

c – Odcinek „parzęczewski”: Projektowany przebieg szlaku: Grotniki / Duraj (granica gmin Zgierz i Parzęczew; 0,0 km) - Orła - Chociszew PKP (4,8) - Parzęczew (Plac Tadeusza Kościuszki; 11.2) - Leźnica Wielka skrzyżowanie (18.2) - Leżnica Wielka Osiedle (19,0) - Leźnica Wielka Zalew (20,2) - Leźnica Wielka Zalew / Krzepocin II (granica gmin Parzęczew i Łęczyca; 20,3 km). Znaki niebieskie, długość 20,3 km d – Odcinek „łęczycki”: Projektowany przebieg szlaku: Leźnica Wielka Zalew / Krzepocin II (granica gmin Parzęczew i Łęczyca; 0,0 km) – Mniszki (2,7) – Janków Parcele (4,0) – Zduny (skrzyżowanie; 5,0) – Domek myśłiwski w lesie „Pełczyska” (8,0) - granica gmin Łęczyca i Świnice Warckie (9,2 km). Znaki niebieskie, długość 9,2 km Szlak „W Krainie Diabła Boruty” Projektowany przebieg szlaku: Krzepocin II (węzeł szlaków; 0,0 km) – Topola Katowa (3,0) - granica miasta Łęczyca (5,8 km). Znaki czarny, długość 5,8 km

Okolice Wartkowic

Kościół parafialny w Turze

Szlak Okolic Poddębic Projektowany przebieg szlaku: Oleśnica, granica gminy Dalików (0.0 km) - Kontrewers, skrzyżowanie (2,5) - Sarnów, skrzyżowanie (4,9) - Kuciny, skrzyżowanie (6,5) - Dalików (8,9) - Antoniew, skrzyżowanie (10.0) - Brudnów, skrzyżowanie (12,9) - Domaniew, skrzyżowanie (15,2) - Krasnołany / Plewnik, granica gmin Dalików i Wartkowice (16,8) - Tur, skrzyżowanie (20,7) - Kolonia Władysławów, skrzyżowanie (22,9) - Wartkowice (27,6) - Gostków Stary, skrzyżowanie (28,8 km) - Wola Niedźwiedzia (34,8) - Sucha Dolna, granica gmin Wartkowice i Parzęczew (40,5) - Leźnica Wielka, Osiedle, węzeł szlaków (42,7 km). Znaki zielone, długość 42,7 km

SZLAKI TURYSTYCZNE • 55 Szlak „Po Ziemi Poddębickiej” a – Odcinek „południowy”: Projektowany przebieg szlaku: Parzęczew, Plac Tadeusza Kościuszki (0.0 km) - Droga Napoleońska, skrzyżowanie (3,8) - Marysławów, granica gminy (5.0) - Gajówka, skrzyżowanie (7,8) - Kuciny, skrzyżowanie (11,1) - Dalików, centrum (13,5) - Złotniki, skrzyżowanie (15,9) - Zdrzychów, skrzyżowanie (18,4) - Fułki, granica gmin Dalików i Poddębice (22.0 km). Znaki żółte, długość 22,0 km b – Odcinek „północny”: Projektowany przebieg szlaku: Julianów, granica gmin Poddębice i Dalików (0.0 km) - Brudnów, skrzyżowanie, węzeł szlaków (3,4 km) - Psary, skrzyżowanie (4,9) - Budzynek, skrzyżowanie, węzeł szlaków (7.0) - Budzynek / Skórka, granica gmin Parzęczew i Dalików (7,5) - Parzęczew, Plac Tadeusza Kościuszki, węzeł szlaków (12,5 km). Znaki żółte, długość 12,5 km Łódzka Magistrala Rowerowa a – Odcinek parzęczewski: Projektowany przebieg szlaku: Nowomłyny (granica gmin Aleksandrów Łódzki i Parzęczew; 0,0 km) - Mariampol skrzyżowanie (2.0) - Parzęczew (Plac T. Kościuszki; 6,2) - Wielka Wieś (8.0) - Janów (granica gmin Parzęczew i Ozorków; 10.0 km). Znaki czerwone, długość 10,0 km b – Odcinek łęczycki (w fazie projektowania): Proponowany przebieg szlaku: granica gmin Ozorków i Łęczyca – Topola Katowa - Borki – Parcele, przejazd kolejowy - Łęczyca, granica miasta - Topola Królewska, skrzyżowanie – Siedlec - Nowa Wieś, węzeł szlaków. Znaki czerwone, orientacyjna długość – ok. 20,0 km

Zabytkowy park w Gajówce

Wnętrze kościoła w Budzynku

Okolice Parzęczewa

Szlak Cebulowy (w fazie projektowania) Proponowany przebieg szlaku: Dobrogosty, granica gmin Witonia i Łęczyca - Kozuby - Topola Królewska Łęczyca - Leszcze - Wichrów - Leźnica Mała - Bronno - Łęka, granica gmin Łęczyca i Grabów Znaki zielone, orientacyjna długość – ok. 25,0 km Szlak łącznikowy: Domaniew – Idzikowice – Budzynek Znaki czarne, orientacyjna długość – ok. 5,0 km Szlak łącznikowy: Chociszew – Ozorków – Sokolniki Znaki czarne, orientacyjna długość – ok. 10,0 km

Kościół w Siedlcu

Szlak łącznikowy: Zdrzychów – Oleśnica – Stare Madaje Znaki czarne, orientacyjna długość – ok. 4,0 km Szlaki konne Agroturystyczny Szlak Konny Gminy Zgierz znaki pomarańczowe, długość ok. 18 km

Agroturystyczny Szlak Konny

ODDZIAŁ PTTK „ZIEMIA ŁĘCZYCKA” w Łęczycy zaprasza na wycieczki l WYCIECZKA PIESZA „Śladami diabelskich legend” Łęczyca – Grodzisko „Szwedzka Góra” – Tum – Kwiatkówek – Kobuzy – Topola Królewska – Błonie Las – Leszcze - Łęczyca Trasa ok. 14 km prowadzona przez Przewodnika lub Przodownika TP, czas trwania wycieczki od 6 do 8 godzin, cena od 1 grupy 100 zł, dodatkowo możliwość zorganizowania pikniku w Topoli Królewskiej. l WYCIECZKI ROWEROWE: „Między Zianem a Nerem” (1-dniowa) Łęczyca – Topola Katowa – Krzepocin – Janków – Zduny – Pełczyska Las – Podłęże – Bronno – Łęka – Błonie – Topola Królewska – Łęczyca Trasa ok. 48 km, czas trwania wycieczki od 6 do 7 godzin, cena od 1 grupy 50,00 zł „Szlakiem Marii Konopnickiej” (2-dniowa) Dzień 1 – Łęczyca – Leźnica Mała – Borek – Bielawy – Grodzisko – Gubin – Świnice Warckie – Stemplew Dzień 2 – Stemplew – Bronów – Kłudna – Wartkowice – Gostków – Biała Góra – Leźnica Wielka – Tkaczew – Lubień - Łęczyca Trasa ok. 67 km (32+35), nocleg w Stemplewie w Ośrodku Szkolno Wychowawczym, w programie: zwiedzanie Muzeum Oświatowego im. Marii Konopnickiej w Bronowie, zespołu pałacowo-parkowego w Gostkowie Starym

„Po ścieżkach Świętej Faustyny”(2-dniowa) Dzień 1 – Łęczyca – Wilczkowice – Janków – Zduny – Podłęże – Świnice Warckie – Głogowiec - Stemplew Dzień 2 – Stemplew – Dzierżawy – Wartkowice – Gostków – Leźnica Wielka – Topola Katowa – Łęczyca Trasa ok. 68 km (33+ 35), zwiedzanie zabytkowych świątyń, pobyt w Sanktuarium św. Faustyny w Świnicach, zwiedzanie domu urodzin św. Faustyny w Głogowcu, wieczór turystyczny z ogniskiem w Stemplewie.



„Poznajemy zabytki Ziemi Łęczyckiej” (2-dniowa) Dzień 1 – Łęczyca – Wilczkowice – Leźnica Mała – Bronno - Łęka – Chorki – Smolice – Grabów - Besiekiery Dzień 2 – Besiekiery – Sobótka – Gąsiorów –Sławoszew – Gawrony – Topola Królewska - Łęczyca Trasa ok. 68 km (30+38), nocleg w warunkach turystycznych, w programie: zwiedzanie zabytkowych światyń, prywatnego muzeum w Chorkach i ruin zamku w Besiekierach. W przypadku każdej z 2-dniowych wycieczek rowerowych opłata od 1 grupy - 100,00 zł, dodatkowo 40,00 zł od osoby (nocleg, obiadokolacja, śniadanie). l WYCIECZKI AUTOKAROWE (z możliwością wykorzystania własnych środków lokomocji, jak i gwarantowanych przez oddział, ceny do negocjacji, zależne od wielkości grupy i rodzaju transportu) „Szlakiem zabytków Ziemi Łęczyckiej” (1-dniowa) Łęczyca – Sławoszew – Mazew – Sobótka – Besiekiery – Pieczew – Grodzisko – Świnice Warckie – Dzierżawy – Wartkowice – Gostków – Tur – Domaniewice – Budzynek – Dalików - Leźnica Wielka – Parzęczew – Łęczyca

Informacja Turystyczna Punkt Informacji Turystycznej ul. Sadowa 6a, 95-100 Zgierz tel. 0 - 42 / 719 08 99 fax 0 - 42 / 719 08 99

Punkt Informacji Turystycznej Gminna Biblioteka Publiczna ul. Południowa 1b, 95-045 Parzęczew tel. 0 - 42 / 718 60 84

PTTK - Oddział Ziemi Łęczyckiej Punkt Informacji Turystycznej Plac Tadeusza Kościuszki 33, 99-100 Łęczyca tel. 0 - 24 / 721 10 04